Münafıkların 50 Alâmeti: 13 – Rasulullah’ a Eziyet Etmek !

بسم الله الرحمن الرحيم Enes bin Mâlik (radiyallahu anhu)’dan Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: “İlim talep etmek her Müslümana farzdır.” İmam Ahmed “El-İlel”de rivayet etmiştir. Yazar (rahimehullah) der ki: İnsanlar (âlimler) bu konuda ihtilaf etmiştir. Fukaha der ki: (Hadisten kast edilen ilim) Fıkıh ilmidir. Çünkü helal ve haram ancak bununla bilinir. Müfessir ve muhaddisler derler ki: Bu; kitap ve sünnet ilmidir. Çünkü bütün ilimlere ancak bu ikisi ile ulaşılır. Sofiler der ki: Bu ihlas ve nefsin afetleri ilmidir. Mütekellimler der ki: Bu kelam ilmidir. Ve daha bunun dışında, tam manasıyla razı eden bir sözün olmadığı daha çok görüş vardır. Ancak doğru olan; (hadiste kast edilen ilim) kulun Rabbi ile muamele ilmidir. Kulun öğrenmesi gereken bu muamele ilmi de üç kısımdır; itikad, fiil ve terk. Çocuk buluğ çağına eriştiği zaman öğrenmesi gereken ilk şey; (ilk etapta) Delili ile olmasa da Kelime-i Şehadeti öğrenmesi ve manasını bilmesidir. Çünkü Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) Arap bedevilerinin delilini öğrenmeden sadece tasdik etmeleri ile yetinmiştir. Anın farzı budur. Ancak sonrasında ise delilini öğrenmesi vacip olur. Namaz vakti gelince, taharet ve namazı öğrenmesi vacip olur. Ramazan ayına kadar yaşarsa, oruç tutmayı öğrenmesi vacip olur. Malı varsa ve üzerinden bir sene geçmişse (Havl olmuşsa), zekat hükümlerini öğrenmesi vacip olur. Gücü olduğu halde hacc mevsimi gelirse, hacc ibadetlerini öğrenmesi kendisine vacip olur. Terk etmesi farz olan gelince; bu orada gerçekleşen hallere göre belirlenir. Çünkü kör olan kişinin, bakmasının haram olduğu şeyleri öğrenmesi vacip değildir. Yine sağır olan kişinin, duyması haram olan şeyleri öğrenmesi vacip değildir. Şayet kendisinde içkinin çokça içildiği ve ipek elbiselerin giyildiği bir beldede yaşıyorsa, bunların haramlılığını bilmesi vacip olur. İtikad etmesi farz olan şeylere gelince; bu da aklına gelen şeylere bağlıdır. Şayet kelime-i şehadetin delalet ettiği manalar hakkında aklına bir şüphe gelirse, o şüpheyi gidermeye götürecek şeyleri öğrenmesi vacip olur. Şayet kendisinde bid’at’ların çok olduğu bir beldede ise, hakkı öğrenmesi vacip olur. Yine şayet faizin çok yaygın olduğu bir beldede tacir ise, ondan kaçınma yollarını öğrenmesi vaciptir. Diriliş, cennet ve cehenneme iman etmeyi öğrenmesi farzdır. Zikrettiğim şeylerden açıkça ortaya çıktı ki; farz-ı ayn olan ilim talebi, şahsın öğrenmesi zorunlu olan şeylerdir. Farz-u kifaye olan ilme gelince; Dünya işlerinin ayakta kalmasında kendisinden uzak kalamayacağız her ilimdir. Tıpkı; tıp ilmi gibi. Çünkü bu bedenlerin sıhhat üzere kalabilmesi için zorunludur. Yine hesap ilmi de bunun gibidir. Miraslar, vasiyetler ve benzerlerinin dağıtılmasında bu ilmi bilmek zorunludur. Şayet bir belde bu tür ilimleri yerine getirenlerden uzak kalsa, belde ehli sıkıntıya girecektir. Şayet aralarından bir kişi bunu yerine getirse, yeterli olur ve farz diğerlerinden düşer. Tıp ve hesap ilimlerinin farz-ı kifaye ilimlerden saymamız şaşırılmasın. Hatta çiftçilik, dokumacılık ve hacamat gibi fenlerin asıllarını öğrenmek de farz-ı kifayedir. Şayet bir belde hacamat yapanlardan boş olsa, helak o köye hızlı gelir. Şüphesiz ki, hastalığı indiren ilacını da indirmiştir ve onu kullanmaya irşat etmiştir. Hesap, tıp ve diğer ilimlerde derinleşmek ise, fazlalık olarak addedilir. Çünkü buna ihtiyaç yoktur. Bazı ilimler de mubahtır. İçinde boş sözlerin olmadığı şiirler ve olayların tarihleri hakkındaki ilimler gibi. Bazı ilimler de yerilmiştir. Sihir ve tılsım ilmi gibi. Şer’i ilimlere gelince; bunların hepsi övülmüştür. Bunlar da dört kısma ayrılır; asıllar, ferler, mukadddimeler ve tamamlayıcılar. Asıllar; Allah’ın kitabı, Rasûlü’nün sünneti, ümmetin icması ve sahabenin eserleridir. Ferler; Bu asıllardan akılların anladığı manalardır. Melfuz olan lafızdan anlaşılan şeyler gibi. Mesela; Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem)’in; “Kadı, sinirli olduğu halde hükmetmesin.” Hadisinden, açken de hükmetmesin manasının anlaşıldığı gibi. Mukaddimeler; bunlar alet ilmi olanlardır. Luğat ve nahiv ilmi gibi. Bunlar Allah’ın kitabını ve Rasûlü’nün sünnetini öğrenmek için birer alettir. Tamamlayıcılar; kıraat, harflerin mahreçleri; hadisi ravilerinin isimlerini, adaletlerini ve durumlarını öğrenmek gibi. Şer’i ilimler bunlardır. Hepsi de övülmüştür. Mütercim: Abdullah bin Ravaha İmam İbnu Kudâme El-Makdisi

“Rasûllerin arasının kesildiği her fetret döneminde ilim ehlinden arta kalan kimseler bırakan Allah’a hamd olsun. Onlar ki sapmış olanları hidayete çağırırlar ve onlardan gelen eziyetlere sabrederler. Ölmüş olanları Allah’ın kitabıyla ihya ederler ve körleşmiş olanları Allah’ın nuruyla tekrar görür ederler. Böylece İblisin öldürdüğü nice kimselere hayat vermişlerdir ve nice yolunu şaşırıp sapmış kimseleri hidayet etmişlerdir. Ulemanın insanların üzerinde etkisi ne kadar güzelse insanların ulemaya tepkileri de o kadar kötü olmuştur. Onlar Allah'ın kitabını aşırıların tahriflerinden, iptal edenlerin uydurmalarından ve cahillerin tevillerinden arındırırlar.”[1] Ehl-i Sünnet’in büyük imamlarından olan İmam Ahmed bin Hanbel (rahimehullah) zındıklara ve Cehmilere verdiği reddiyeye bu sözlerle başlamıştır. Cehaletin arttığı, nefsin hüküm sürdüğü, hakkın batılla karıştığı, bid’atlerin çoğaldığı, haramların mubah görüldüğü, fitnenin her kalbe girdiği, İslam kisvesinde şeytanların itibar kazandığı, deccalların ümmeti ifsad ettiği, eşyanın hakikatini kaybettiği zaman Rabbine kulluk etmekte sabit olanların hakiki önderlere ihtiyacı vardır… Geceyi gündüzden ayırt edebilen, gece çöktüğünde yolu görebilen, fırtınada oturmasını bilen, gerektiğinde ayaklanabilen, doğru fecri yalancı fecirden temyiz edebilen hakiki rehberlere ihtiyaç vardır… Eşyayı bilen, hastalığını teşhis edebilen, tedavi yolunu bilen ve en münasip ilaçları verebilen hakiki hekimlere ihtiyaç vardır… Rabbini tanıyan, kendini tanıyan, acizliğini itiraf eden, gücünü Rabbine karşı dürüstlükte bilen, izzeti kardeşine karşı merhamette arayan, düşmanına karşı adaleti zillet görmeyen hakiki komutanlara ihtiyaç vardır… Sadece ilahi emre boyun eğen, Kur’an ve Sünnet’i tek düstur edinen, egemenliği kayıtsız ve şartsız sadece Allah için ispat eden, ittibada Rasûlullah Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’i ifrad eden, sahabenin ayak izlerinden çıkmayan hakiki imamlara ihtiyaç vardır… Çünkü insan acizdir, muhtaçtır… Hidayete muhtaçtır. Hidayetin bir kısmını Allah (celle ve âlâ) Kendisine tahsis etmiştir ve diğer kısmını hidayet önderlerine yerleştirmiştir. Kendisine mahsus kıldığı hidayet; insanı doğru yola tevfik etmesi, kalbini doğruya açmasıdır. Diğeri ise; irşad ehline, insanlara doğru yolu göstermek için verdiği hidayettir. Pekâlâ, doğru yolu gösterenler kimlerdir? Bizim muhtaç olduğumuz hakiki önderler kimlerdir? Bunun cevabı: Âlimlerimizdir. Bu ümmetin hakiki önderleri bu ümmetin Rabbani âlimleridir. Denilse ki: Neye göre ulemayı bu ümmetin önderleri yaptın? Derim ki: Birincisi; çünkü Allah (celle ve âlâ)’yı en iyi tanıyan ve O’ndan gereğince korkan Rabbani âlimlerdir. Allah (celle ve âlâ) şöyle buyuruyor: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ “Allah hakkı ve adaleti ikame edip Kendisinden başka hiçbir ilah olmadığına şahadet etti. Melekler ve ilim sahipleri de buna şahitlik ettiler. Başka ilah yoktur, ancak O el-Aziz’dir, O el-Hâkim’dir.”[2] Ebu Abdullah el-Kurtubi (rahimehullah) “Allah şahadet etti, yani açıkladı ve bildirdi manasındadır” der. Ez-Zeccac “Şahit, şeyi bilen ve beyan edendir. Allah bize vahdaniyetini yarattıkları ve beyan ettikleriyle açıklamıştır” der.[3] Muhammed İbn-i Âşûr (rahimehullah) şöyle der: “İstersen şahadet etti yerine beyan etti ve delilleri ikame etti diyebilirsin. Mahlûkatın icad edilmesi gibi delillerle vahdaniyeti ispat etmeyi, şahidin açığa kavuşmuş ve belli olmuş bir davayı tasdik etmesine benzetmiştir. Melekler ise vahdaniyetini Rasûllere indirdikleri vahiyle ve dillendirdikleri medhiyelerle beyan etmişlerdir. Ve ilim ehli mülhitlere karşı ikame ettikleri hüccetlerle vahdaniyetini beyan etmişlerdir.”[4] Ve Abdurrahman bin Nâsır es-Sadi (rahimehullah) şöyle der: “Bu ayet-i kerimede Allah-u Teâlâ vahdaniyetini en güçlü şekilde kararlaştırıyor. Kendi şahitliği ve mahlûkatın en üstün ve seçkinleri olan meleklerin ve ilim ehlinin şahitlikleriyle. Allah-u Teâlâ’nın Kendisinden başka ilah olmadığına şahitlik etmesi, vahdaniyetini ispat eden hüccetler ve kat’i deliller ikame etmesiyle gerçekleşiyor. Bunun envai delillerini ufuklara ve mahlûkatın özlerine yerleştirmiştir… Meleklerin tevhide şahitliklerini Allah ve Rasûlleri bize haber vermişlerdir. İlim ehlinin şahitliğine gelince, onlar bütün dini mevzularda ve özellikle en önemlisi ve en üstünü ve şereflisi olan tevhid mevzusunda müracaat mercileridir. İlkinden sonuncusuna kadar bütün ilim ehli tevhid mevzusunda ittifak etmişlerdir, ona çağırmışlardır ve insanlara tevhide giden yolu beyan etmişlerdir. Bunun için şahitlik edilmiş olan bu gerçeğe mahlûkatın iltizam etmesi ve gereğince amel etmesi vacip olmuştur. Ayrıca bu ayet-i kerimede en şerefli işin tevhid ilmi olduğuna delil vardır. Çünkü Allah buna Kendisi şahitlik etmiştir ve kullarının en seçkinlerini buna şahit kılmıştır. Şahitlik ise ancak ilme ve yakine dayanır. Şahitlik gözle görme menzilindedir. Bunun için bu ayet-i kerimede tevhid ilminde bu menzile ulaşmamış olanın ilim ehlinden olmadığına da delil vardır. Ayrıca bu ayet-i kerime ilim ve ilim ehlinin faziletini başka birçok yönden de ortaya koymaktadır. Bunlardan biri şahitlik edilecek olan en muazzam meseleye Allah’ın sair insanlar arasından şahitliği ilim ehline mahsus kılmış olmasıdır. Sonra onların şahitliklerini Kendisinin ve meleklerin şahitliği ile birlikte zikretmiş olmasıdır. İlim ehlinin diğer bir seçkinliği ise Allah’ın onları insanların üzerine şahitler ve hüccet kılmış olmasıdır… Ayrıca Allah’ın ilim ehlinin şahitliğini kabul etmesi onları tezkiye ve ta’dil ettiğini de ifade etmektedir. Bunun kapsamında ulemanın adalet sahibi oldukları, diğer insanların onlara tabi oldukları, ulemanın ise kendilerine uyulması gereken önderler oldukları tespit edilmektedir.”[5] Ve Allah (celle ve âlâ) şöyle buyuruyor: إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاء إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ “Kulları içinde ancak âlimler Allah’tan korkar. Şüphesiz Allah azizdir, gafurdur.”[6] Ebu Abdullah el-Kurtubi (rahimehullah) şöyle der: “Bu ayet-i kerimede kast olunanlar Allah’ın kudretinden korkan ilim ehlidir. İbn-i Abbas (radiyallahu anhu) “Bunlar Allah-u Teâlâ’nın her şeye kadir olduğunu bilen kimselerdir” demiştir. Ve er-Rabi bin Enes “Allah’tan korkmayan bir kimse âlim değildir” demiştir. Nakledildiğine göre de Mücahid “Ancak Allah-u Teâlâ’dan korkan kimse fakihtir” demiştir.”[7] Abdurrahman bin Nâsır es-Sadi (rahimehullah) şöyle der: “Allah’ı daha iyi bilen, O’ndan daha çok korkar. Allah’tan korkması ise onun masiyetlerden uzak kalmasını ve korktuğu kimseye hazırlanmasını gerektirir. İşte bu da ilmin faziletini ve onun Allah’tan korkmaya sebep olduğuna delildir. Allah’tan korkanlar Allah’ın lütuf ve ihsanına mazhar olacak kimselerdir. Allah-u Teâlâ’nın buyurduğu gibi: “Allah onlardan razı olmuştur. Onlar da O’ndan hoşnut olmuşlardır. İşte bu Rabbinden korkan kimseler içindir.”[8] Ve ikincisi; çünkü eşyanın hakikatini istinbat eden ve insanlara beyan eden Rabbani âlimlerdir. Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا “Kendilerine güven veya korkuya dair bir haber geldiğinde onu hemen yayıverirler. Hâlbuki bunu Rasûlü’ne veya içlerinden emir sahiplerine döndürmüş olsalardı, içlerinden istinbat yapanlar (işin hakikatini araştırıp çıkaranlar) onun ne olduğunu elbette bilirlerdi. Allah’ın üzerinizdeki lütfu ve rahmeti olmasaydı pek azınız müstesna şeytana uymuş gitmiştiniz.”[9] Ayet-i kerimede geçen emir sahipleri için Katade (rahimehullah) “âlimlerine” demiştir. Ve İbn-i Cureyc (rahimehullah) “Dinde fıkıh ve akıl sahibi olanlar” demiştir. Ve Ebu’l-Âliye (rahimehullah) da emir sahipleri “yani ilim ehli” demiştir.[10] İmam İbn-i Cerir (rahimehullah) şöyle der: “Göze kapalı kalanı veya kalbe gizli kalanı istihrac etmeye (çözümlemeye) istinbat denir.”[11] Ebu Abdullah el-Kurtubi (rahimehullah) şöyle der: “ اسْتِنْبَاط (İstinbat) “suyu istinbat ettim” den gelmedir. Zira “suyu istinbat ettim” yani “suyu çıkardım” manasına gelir. النَبَط (en-nebat) ilk kazıldıktan sonra kuyudan çıkartılan ilk sudur. Bu suya nebat adının verilmesinin sebebi toprakta olan bir şeyi çıkartmış olduklarından ötürüdür. Lügatte istinbat etmek, çıkartmak manasındadır.”[12] Binaenaleyh, ulema her aklın ulaşamadığı, her fehimin idrak edemediği hakikatleri ortaya çıkarabilen bir konuma sahiptirler. Zira ulema, hakikatleri beyan eden ilmin sahipleridirler. Bu ilim sadece vahye dayanan Kur’an ve Sünnet ilmidir. Allah (celle ve âlâ) her eşyanın hakikatini ya Kitabıyla ve(ya) Nebevi Sünnetle beyan etmiştir. Dolayısıyla her âlim Kur’an ve Sünnet ilminde fıkhına (derinliğine) göre yaratılışa, hakikatlerine ve yaratılışın sırlarına vakıf olabilir. Elbette bu durumda olanlar önderliğe en ehil olanlardır. Bunun için Allah (celle ve âlâ) ayet-i kerimede insanları “Kendilerine güven veya korkuya dair bir haber geldiğinde onu hemen yayıverirler” diyerek kınamıştır. Ve “Hâlbuki bunu Rasûlü’ne veya içlerinden emir sahiplerine döndürmüş olsalardı, içlerinden istinbat yapanlar (işin hakikatini araştırıp çıkaranlar) onun ne olduğunu elbette bilirlerdi” buyurarak da istinbat ehlinin tevcihlerine iltizam etmelerini tembihlemiştir. Özellikle doğru ve yanlışın, hak ve batılın, sünnet ve bid’atin, helal ve haramın iyice birbirine karıştığı zamanlarda istinbat ehline çok daha fazla ihtiyaç vardır. Zira bu zamanlarda eşyanın zahiri hakikatinin zıddı olan bir hâle girebilir. Özellikle bu, tesmiyelerde söz konusu olmaktadır. Bu konuda Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) çok önceden uyarıda bulunmuştur. İmam Ahmed (rahimehullah)’ın Ubade İbni’s-Samit (radiyallahu anhu)’dan tahric ettiği sahih hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: “Ümmetimden bir taife olacak, bunlar hamrı (içkiyi) isminden başka bir isimle adlandırarak helal kılacaklardır.” Nitekim insanın Rabbine ilk isyanı da ancak bu yoldan gerçekleşmiştir. Mel’ûn İblis, insanların babası Âdem (aleyhissalatu ve sellem)’e nehyedilmiş olan ağacı “ölümsüzlük ağacı” olarak tanıtmıştır. Binaenaleyh, aslında isim, şeyin hakikatine delalet eden lafızdır lakin nefislerin hüküm sürdüğü ve hevanın kalplere imam olduğu zamanlarda isim daima hakikatine delalet etmeyebilir, bilakis nadiren delalet eder. Ekser hâlde böyle zamanlarda isimler, içi gerçeklerinden boşaltılmış veya aslen ona ait olmayan başka gerçeklerle karıştırılmış veya hatta tamamıyla değiştirilmiş lafızlar olmaktan başka bir şey değillerdir. Bunun için özellikle böyle zamanlarda tahrif edilmiş isimleri hakikatine döndürebilen istinbat ehline ihtiyaç vardır. Ancak bu muhakkik âlimlere tabi olmakla insan doğru yoldan sapmaz. Bir de buna şeriatta hükümlerin isimlere terettüp ettiğini ilave edersek o zaman durumun ne kadar vehim olduğunu ve istinbat ehli ulemanın ne kadar önemli olduğunu anlamış oluruz. Zira şeriat eşyayı isimlendirmeden kavrayamaz ve yargılayamaz. Eşya aldığı isme göre hüküm alır. Mesela bir binaya cami dediğimizde farklı hüküm alır, mescit dediğimizde farklı hüküm alır ve musalla dediğimizde farklı hüküm alır. Aynı binaya Mescid-i Dırar dediğimiz zaman ise daha farklı bir hüküm alır. Aynı binanın hem cami hem mescit hem musalla ve hem de mescid-i dirar olması mümkün değildir. O binanın bu açıdan bir hakikati vardır. Binaya hakikatine münasip isim verildiğinde adalet kaim olur ve ancak o zaman şeriat hakkı ve adaleti ikame edebilir. Aksi takdirde şer’î hüküm mucibi olan yaratılışa isabet etmemiş olur. Yaratmak da emretmek de Allah’a aittir. O (celle ve âlâ) eşyayı yaratmıştır ve ona en uygun hükmü vermiştir. Hükmü de zahire bağlamıştır. Ama eşyanın batıni (hakikati) zahiriyle mutabık olmadığı zaman hakikati istinbat ederek adaleti kaim ve şeriatı hâkim kılacak istinbat ehli muhakkik âlimlere ihtiyaç vardır. Özellikle şu günlerde tekfirci, harici, mürcie, sahveci, bid’atçi gibi isimler herkesin ağzındadır ve herkes bu isimleri kullanarak başkalarını yargılamaktadır. Pekâlâ, bu isimlerin şer’î hakikatleri nedir? Verilen isim o muayyen şahsa ne kadar mutabıktır? Ama bu kimin umurunda? Kör taassubun hâkim olduğu kalp için hakikatler ne zaman önemli olmuştur ki? Fakat Rabbine kavuşmayı arzulayanlar için önemlidir. Çünkü Allah (azze ve celle) sadece hakikatlere bakar… Senin hakikatine bakar! Bunun için Rabbani âlimler hakiki önderlerimizdir. Üçüncüsü; çünkü Rabbani âlimler enbiyanın varisleridir. İmam Ebu Davud (rahimehullah)’ın Ebu’d-Derda (radiyallahu anhu)’dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: وَإِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الأَنْبِيَاءِ وَإِنَّ الأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَارًا وَلاَ دِرْهَمًا وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ “Âlimler Nebilerin varisleridir. Nebiler miras olarak dinar ve dirhem bırakmazlar, ilim bırakırlar. Kim o ilmi elde ederse çok büyük bir nasip elde etmiş olur.” Hafız Ebu’l-Abbas el-Kurtubi (rahimehullah) şöyle der: “Âbid oldukları miktarda âbidlerde ondan ilim miras almalarına rağmen Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) varisliği âlimlere mahsus kılmıştır. Çünkü ilmi taşıma konusunda ve ilmi insanlara tebliğ etmekte ve onları irşad etmekte ve hidayet etmekte Nebi (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in naibleri âlimlerdir. Ondan (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’den sonra ümmetin maslahatını bilen, onun sünnetini koruyan ve şeriatını muhafaza eden onlardır. Bunun için onun varisliğini en çok hak eden ve naibliğe ve hilafete en layık olan âlimlerdir.”[13] Bu manada Rabbani âlimler, önderliği, imamlığı Nebi (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’den miras almışlardır. Elbette onlar imamlığa varis olacaklar. Onlar ki Allah’ın kitabının hafızlarıdır, onlar ki Rasûlü Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in sünnetinin hafızlarıdır. Onlarla Allah (celle ve âlâ) sünneti ihya ediyor ve onlarla bid’ati yok ediyor. Melekler semanın bekçileridir. Âlimler de arzın bekçileridir. Ve dördüncü ve sonuncusu; çünkü Rabbani âlimler hidayetle en çok va’d edilmiş olanlardır. Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ “Yolumuzda cihad edenleri, muhakkak ki onları yollarımıza hidayet ederiz. Muhakkak ki Allah muhsinlerle beraberdir.”[14] İmam Süfyan bin Uyeyne (rahimehullah) İmam Abdullah bin Mübarek (rahimehullah)’a şöyle demiştir: “İnsanların ihtilaf ettiğini gördüğünde mücahidler ve hendek ehliyle beraber ol. Zira Allah-u Teâlâ “onları muhakkak hidayet ederiz” buyurmaktadır.”[15] İmam Süfyan bin Uyeyne (rahimehullah)’ın insanlar derken kastettiği âlimlerdir. Çünkü âlim olmayanların ihtilafı önemsizdir. Mücahidler ve hendek ehliyle kastettiği de mücahid âlimlerdir çünkü cihad ikidir: Nefisle mücadele ve düşmanla mücadele. Cihad ehli âlimler iki tür cihadı da yaptıklarından dolayı bu ayetle muhatap olmaya en layık olanlardır. Dolayısıyla ulemanın ihtilaf ettikleri mevzularda hakka tevfik edilmeye en layık olanlar da mücahid Rabbani âlimlerdir. Ayet-i kerimede وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا kavli “Bizim uğrumuza, Bizim yolumuzda, Bizim rızamız için çaba sarf edenler, nefsiyle mücadele edenler, ilmiyle amel edenler, düşmana karşı savaşanlar” manasındadır ve لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا kavli “onları muhakkak yollarımıza hidayet ederiz” manasındadır. لَنَهْدِيَنَّهُمْ cümlesinin نَهْدِي fiilinin (hidayet ederiz) başındaki lâm harfi te’kid lâmıdır ve sonuna bitişik olan nun harfi de şeddelidir. İkisi de mananın pekiştirilmesini sağlar. Dolayısıyla ilmiyle ve eliyle Allah yolunda cihad edenlerin hidayet edilmeleri hususunda Allah (celle ve âlâ)’nın çok kuvvetli bir va’di vardır. Özellikle şu zamanda şirki, küfrü ve bid’ati her tarafa yayan ve Müslümanları ifsad eden bu müfsid nizamlara karşı savaşmak elbette hak üzere olmanın en belirgin alâmetlerinden birisidir. Sahabenin menheci üzere Kur’an ve Sünnet’i yaşamakla cihad vasfını birleştirmiş olan Rabbani âlimler, işte bunlar hidayet olunmaya en layık olan kişilerdir. Binaenaleyh, hakiki önderler de onlardır. Zira hidayete en yakın olan halkı da hidayet üzere tevcih etmeye en yakın olandır. İmam eş-Şabi (rahimehullah) şöyle der: “Her ümmetin en şerlileri âlimleridir. İslam ümmeti hariç… Onların en hayırlıları âlimleridir.” Ve İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) şöyle der: “Çünkü İslam ümmeti dışında her ümmet dalalet üzeredir. Onları saptıran âlimleri olmuştur. Bunun için en şerlileri âlimleridir. Ama Müslümanlar hidayet üzeredirler. Hidayet ise ancak âlimleri ile belli olur. Bunun için âlimleri en hayırlılarıdır.” Üstünlük sadece ilim ehlindedir. Onlar, hidayet arayanlar için hidayet ehli rehberdir. Kişinin değeri yaptığı iyiliğe göredir. Sadece cahiller ilim ehline düşmandır. Kendini ilme ada ve ondan başkasını isteme. Zira insanlar ölü, ilim ehli diridir. İnsanlar ölü, ilim ehli diridir. [1] Er-Reddu ala’z-Zenadika ve’l-Cehmiyye, 6. El-Matbeatu’s-Selefiyye baskısı h.1393 [2] Al-i İmran 18 [3] El-Camiu li Ahkami’l-Kur’an 4/42. Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, ikinci baskı h.1384 [4] Et-Tahriru ve’t-Tenvir 3/44. Muessesetu’t-Tarihi’l-Arabi, birinci baskı 1420 [5] Teysiru’l-Kerimi’r-Rahman 124/125. Muessesetu’r-Risale, birinci baskı 1421 [6] El-Fatır 28 [7] El-Camiu li Ahkami’l-Kur’an 14/343,344. Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, ikinci baskı h.1384 [8] Teysiru’l-Kerimi’r-Rahman 689. Muessesetu’r-Risale, birinci baskı 1421 [9] En-Nisa 83 [10] Camiu’l-Beyan 8/572. Muessesetu’r-Risale, birinci baskı 1420 [11] Camiu’l-Beyan 8/571. Muessesetu’r-Risale, birinci baskı 1420 [12] El-Camiu li Ahkami’l-Kur’an 5/292. Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, ikinci baskı h.1384 [13] El-Mufhim 6/686. Dar-u İbn-i Kesir, birinci baskı h.1417 [14] El-Ankebut 69 [15] El-Camiu li Ahkami’l-Kur’an13/365. Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, ikinci baskı h.1384 Tarık Ebu Abdullah

Bu zamanlar çokça af dileme, çokça Allah'a yönelme, çokça tövbe etme ve Allah azze ve celle'den çokça merhamet dileme zamanlarıdır. Müslümanlar için dualarınızı artırın. Sevgili kardeşim: Bu belayı görüyorsun. İslam'la herkesin nasıl savaştığını, bunun için paralar harcandığını, anlaşmalar yapıldığını, toplantılar yapıldığını ve dinle savaşmak için fikirlerin bir araya geldiğini görüyorsun. Tesettürle savaşlarına bakın. Kadınlara karşı savaşlarına bakın. Temizliğe ve iffete karşı savaşlarına bakın. Dine karşı ve şeriata bağlılığa karşı savaşlarına bakın. Mücahitlere karşı savaşlarına bakın. İslam'ı istemiyorlar. Öyleyse bu zaman, mustazaflara yardım etmesi için Allah'tan yardım dileme zamanıdır. Sevgili kardeşim... Sen evinde yaşarken ve bu sözleri duyarken, işkence gören kardeşlerinin olduğunu ve ailelerini ya da çocuklarını göremediklerini aklına getir. Bu insanları hatırlaman, onları esaretten kurtarması ve ailelerine geri döndürmesi için Allah'a sadık bir kalple dua etmen gerekir. Belaya uğrayanları hatırlamak... Müslüman olmanın manası nedir? "Yalnız sana kulluk eder ve yalnız senden yardım dileriz." kelamını yaşamak ne demektir? Bu kelam neden çoğul formdadır? Zira sen bir ümmetle beraber yaşıyorsun, bir ümmetle beraber namaz kılıyorsun, bir ümmete zekat veriyorsun, bir ümmetle beraber hac yapıyorsun, ümmetle bir alakan var. "İman edip hicret etmeyenlere gelince, hicret edinceye kadar, onların velayetleri size ait değildir." Bu bir ümmetin ilişkisidir, bu ümmetle etkileşim içinde olman gerekir. Başkalarının işleri için uğraşan, silik bir kişi olma. Sadece eşyaya, dünyaya, mal edinmeye veya şahsi itibara odaklanma. Bu dinin senin gibi adamlara ihtiyacı var. Kur'an ile Allah tarafından muhatap alınıyorsun. Sen sensin, Kur'an'ın sana değil de başkalarına hitap ettiğini zannedersen, bu seninle Allah arasında bir perde olur. Kur'an'dan istifade edemezsin, salihlerden olamazsın, ilklerden olamazsın. Sen büyük işler yapabilirsin, birçok şey yapabilirsin. Allah'ın sana olan çağrısından dolayı büyüksün: "Ey iman edenler!" Allah'ın sana olan bu hitabı büyük bir hitaptır. Bu sebeple bu dinin seni beklediğini bil. Allah'ın sende kendisine kulluğu, O'na kulluk ettiğini, O'ndan sakındığını, O'na karşı samimi olduğunu, kalbini O'na adadığını görmeyi istediğini bil. Bu nedenle Müslümanların ahvaline de bakman gerekir. Ülkeleri zikretmek istemiyorum, haritaya bakabilirsin. Ehl-i İslam'ın, Ehl-i Sünnet'in uğradığı belalara bir bak. Bak! Hiçbir Müslümanın zuhur etmesine izin vermiyorlar. Herhangi bir Müslümanın yükseldiği görülünce hemen onu öldürüp yok ediyorlar. (Bir de) şu sapkınlık ehline bak! Dalalet üzere olan önderleri onlar için kalkıyor, onları pazarlıyor, onlar için yol açıyor, onlar için televizyonlar açıyor, hediyeler ve ödüller veriyorlar. Ehl-i Sünnet'e gelince... Onlara karşı savaşılır ve hapsedilirler. Onların hevalarına muhalefet ettiklerini hissettikleri anda düşman kesilirler. Ve sadece hevaları uğruna düşmanlık etmezler, dini için düşmanlık ederler. Bir Müslüman ile düşmanları arasındaki husumet, din hususundaki bir husumettir. Yönetenin kim olduğu, kime ibadet edileceği ve kime itaat edileceği hususundaki bir husumettir. Bu artık senin seçimidir. Buna dikkat etmek sana düşer. Allah'tan bana ve sana kendisine itaat etme konusunda muvaffakiyet vermesini niyaz ediyorum.

Allah’a hamd ve Rasûlü Muhammed’e, ehl-i beytine ve ashabına salât ve selam olsun. Muhakkak ki İslam, aklı ve akıl sahibini övmüş ve yüceltmiştir. Akılsızlığı ve akılsız olanı da kötülemiş ve aşağılamıştır. Vahyi ve yaratılışı tefekkür ve tedebbür etmeye, fehmetmeye, akletmeye ve fıkhetmeye teşvik etmiştir. Aklını kullanmamayı ve kör taklidi yermiştir ve helak olmaya sebep kılmıştır. Bu manalar Kur’an’da çoktur. Sadece birkaç misal vermek için şu ayet-i kerimeleri zikredebiliriz: كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ “Bu, sana indirdiğimiz mübarek bir kitaptır ki insanlar onun ayetlerini tedebbür etsinler (düşünsünler) ve temiz akıl sahipleri ibret alsınlar.”[1] أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا “Onlar hâlâ Kur’an’ı gereği gibi düşünüp anlamaya çalışmazlar mı? Eğer o Allah'tan başkası tarafından indirilmiş olsaydı mutlaka onda birçok çelişkiler bulurlardı.”[2] الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ “Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah'ı zikrederler. Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. Ve ‘Rabbimiz! Sen bunu boş yere yaratmadın, Sen yücesin, bizi ateşin azabından koru’ derler.”[3] أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ “Onlar kendi haklarında hiç düşünmezler mi? Allah göklerde, yerde ve bu ikisi arasında bulunan her şeyi ancak hak ile ve belirlenmiş bir süre için yaratmıştır. Gerçekten insanların çoğu Rablerine kavuşmayı inkâr etmektedirler.”[4] وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Bir sûre indirilince de birbirlerine bakarlar ve ‘Sizi bir kimse görüyor mu?’ derler ve sonra sıvışıp giderler. Allah onların kalplerini ters çevirmiştir. Çünkü onlar fıkhetmeyen (anlamayan) bir toplulukturlar.”[5] Aklın idrak gücü yaratılmış olmakla sınırlı olduğu için Allah (azze ve celle) akla şer’î delile mutlak surette teslim olmayı emretmiştir. Zira aksi takdirde kul haddini aşacak ve sapacaktır. Bunun için Şari’, aklı idrak sınırlarının ardına geçmesinden men etmiştir. İmam et-Taberani (rahimehullah) İbn-i Ömer (radiyallahu anhuma)’dan Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in şöyle buyurduğunu tahric etmiştir: تَفَكَّرُوا فِي آلاءِ اللَّهِ ، وَلا تَتَفَكَّرُوا فِي اللَّهِ “Allah’ın nimetlerini tefekkür edin. Ama Allah’ı (Zatını) tefekkür etmeyin.” Ve İmam Müslim (rahimehullah)’ın Ebu Hureyre (radiyallahu anhu)’dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyurmuştur: لاَ يَزَالُ النَّاسُ يَتَسَاءَلُونَ حَتَّى يُقَالَ هَذَا خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَمَنْ خَلَقَ اللَّهَ فَمَنْ وَجَدَ مِنْ ذَلِكَ شَيْئًا فَلْيَقُلْ آمَنْتُ بِاللَّهِ “İnsanlar birbirlerine sormakta devam edeceklerdir. Hatta “Mahlûkatı Allah yarattı. Ya Allah'ı kim yarattı?” denilecektir. İşte kimde böyle bir şey olursa hemen ‘Ben Allah'a iman ettim’ desin.” İlk insan Âdem (aleyhisselam)’dan beri Müslüman, bu vasıfta olan aklıyla daima Allah (celle ve âlâ)’ya kulluk etmiştir. Aklı ona daima Rabbini göstermiş, O’nu ispat etmiş ve O’nun buyruklarını ifham etmiş ve gereğince amel etmeye ilzam etmiştir. Lakin ne zaman ki Müslüman izzeti; masum kaynaklardan gayrisinde kabul etmeye başladı, o zaman aklın hakikatini bozmuştur ve onu inkârcı ecnebi kalıplara köle etmiştir. Bunun neticesi olarak akıl haddini aşıp yaratılış gayesine muhalif olmuştur. Kendi helak olduğu gibi sahibini de helak etmiştir. İslam ümmetinde vaki olmuş olan en büyük ve en zararlı tahrif, akıl mefhumunun tahrif edilmesi olmuştur. Bu tahrifle Müslümanların ve tüm insanların tasavvuru esastan bozulmuştur. İnsanlar ve özellikle Müslümanlar körleşmiş ve adeta zararı faydadan ayırt edemeyen başıboş hayvanlar mesabesine düşmüşlerdir. İlahi ilimle aydın ve aydınlatmak için yaratılmış olan insanın nuru sönmüş ve maddeye muhtaç olan basit ampule tedenni etmiştir. Bu yazıda bu tahrifi, sebebini ve Müslümanlara etkisini mümkün olduğu kadar izah etmeye çalışacağım. Tevfik ve inayet sadece Allah’tandır. Bir. Lügatte akıl: العَقْلُ (akıl) عَقَلَ (akale) fiilinden mastardır. عَقَلَ (akale) fiilinin manası; hapsetmek, men etmektir. Bunun için Arap, deveyi bağladığı zaman (yani onu hareket etmekten men ettiği, kaçmaktan hapsettiği zaman) عَقَلْتُ البَعِيرَ (akaltu el-beîra) der. Bu manada deve sahibi Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’e يَا رَسُولَ اللَّهِ أَعْقِلُهَا وَأَتَوَكَّلُ أَوْ أُطْلِقُهَا وَأَتَوَكَّلُ “Ey Allah’ın Rasûlü, onu (deveyi) bağlayıp da mı tevekkül edeyim yoksa bağlamadan mı tevekkül edeyim?” deyince Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyurmuştur: اعْقِلْهَا وَتَوَكَّلْ “Onu bağla ve tevekkül et!” Bunun için Arap, deveyi bağladığı ipe de عِقَال (ikâl) demiştir. Çünkü ip deveyi kaçmaktan hapseder ve hareket etmekten men eder. Bu manada Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyurmuştur: تَعَاهَدُوا الْقُرْآنَ فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَهُوَ أَشَدُّ تَفَصِّيًا مِنَ الإِبِلِ فِي عُقُلِهَا “Kur’an’ı asla ihmal etmeyin. Nefsim elinde olan Allah'a yemin ederim ki Kur’an’ın (hafızadan çıkıp) kaçması, bağlı develerin iplerinden boşanıp kaçmalarından daha şiddetlidir.” Hadiste geçen عُقُل(ukul) kelimesi عِقَال (ıkâl) kelimesinin çoğuludur. Pekâlâ, o zaman akla niye akıl denilmiştir? Arap lügatında akla akıl denilmesinin sebebi; akıl, insanı kötülenmiş söz ve davranışlardan alıkoyduğu (hapsettiği) içindir ve ona zarar verecek, onu helake götürecek olan şeylerden men ettiği içindir. Ayrıca fehmetmeye ve anlamaya da Arap, aklı ıtlak etmiştir. Çünkü insanın bir şeyi anlaması akletmesinden gelmektedir. Zira bir şeyin hakikatini, manasını zapt ettiği zaman onu anlamış olur. Zapt edebilmesi için o manayı zihninde, anlayışında ve fehminde hapsedebilmesi, başka manalarla karışmaktan men edebilmesi lazım gelir. Ancak durum böyle ise o zaman benzer manalardan temyiz edebilir ki ancak o zaman manayı zapt etmiştir. Bunun için bir şeyin doğru tarifi için o tarifin cami’ ve mani’ olması şart koşulmuştur. Yani yapılan tarif, tarif edilecek olan şeyin tüm efradına şamil olması (cami’) ve aynı zamanda dâhil olmayanı da ihrac etmesi (mani’) lazımdır. Bu ise ancak tarif edilecek olan şeyi akletmekle mümkündür. Çünkü tarif, bir şeyin hakikatini gayrinden temyiz edebilecek surette tabir eden veya manasını gayrinden temyiz edebilecek surette apaçık delalet eden kelamdır. Bu manada Ömer (radiyallahu anhu) recm ayetiyle alakalı şöyle demiştir: إنَّ الله قَدْ بَعَثَ مُحَمَّدا صلى الله عليه وسلم بِالْحَقِّ، وأنْزَلَ عَلَيْهِ الكِتَابَ، فَكانَ مِمَّا أنْزَلَ عَلَيْهِ آيَةَ الرَجْمِ. قَرَأنَاهَا، وَوَعَيْنَاها، وَعَقَلْنَاهَا “Muhakkak ki Allah Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)’i hak ile göndermiştir ve ona Kitabı indirmiştir. Ona indirdikleri arasında recm ayeti de vardı. Onu okuduk, ezberledik ve aklettik (yani onu bildik, anladık ve koruduk).” Binaenaleyh, lügavi manasıyla akıllı insan, eşyanın hakikatini bilen, bilgisini zapt edebilen, gayrinden temyiz edebilen, doğruyu yanlıştan, güzeli çirkinden, faydayı zarardan ayırt edebilen ve doğru, güzel ve faydalı olana ikdam eden, yanlış, çirkin ve zararlı olandan imtina edendir. Ama eşyanın hakikatini bilmeyen, bildiğini muhafaza edemeyen, doğruyu yanlışla, güzeli çirkinle karıştıran, faydayı zarardan ayırt edemeyen, kendi maslahatını koruyamayan kişiye akıllı değil bilakis akılsız, cahil denilir. İki. Istılahta akıl: Istılahta yani ulemanın kullanımında akıl iki mertebeden oluşmaktadır: Birinci mertebe: İçgüdüsel akıl. Bu mertebe aklın aslıdır. Diğer bütün mertebeler bu mertebeye bina ederler. İçgüdüsel akıl diğer akıl mertebelerinden ne kadar istifade ederse o kadar zengin olur veya istifade etmezse o kadar fakir olur. Bu aklı Allah (celle ve âlâ) insanın fıtratına yerleştirmiştir. Bu akıl ile insan bilir, anlar, temyiz eder ve kasteder. Bu aklın varlığı ile söylenen sözü anlar, sorulan soruya cevap verebilir, kastettiğine doğru düz adımlarla yürüyebilir veya gözlerini çevirip bakabilir. İnsanı diğer canlılardan temyiz etmek için kullanılan “insan nâtık hayvandır” tarifinde nâtık’tan kastedilen de bu akıldır. Yani insan aklederek bilgi tahsil eden idare sahibi olan bir diridir. Şeriatta teklif şartlarından olan akıl da bu akıldır. Bu aklın varlığı ile insan şer’an mükellef olur ve yokluğu ile insandan şer’î teklif düşer. Zira bu aklın varlığı ile ilahi hitabı anlamaya muktedir olur. Bu akla sahip olan insanda zaruri olan ve ondan asla ayrılmayan bazı bilgiler mevcut olur. Bu bilgiler insanların ihtilaf etmedikleri, tartışmadıkları ve araştırmaya ve ispata muhtaç görmedikleri bilgilerdir. Bu bilgiler her insanın fıtratına yerleştirilmiştir. Mesela, ikinin birden fazla olması gibi veya bir şeyin ya var ya da yok olması gibi veya iki zıddın bir arada bulunmasının mümkün olmaması gibi veya bir şahsın aynı anda iki farklı yerde bulunmasının mümkün olmadığı gibi veya varlığın evvelinde varlığın olması gibi. İkinci mertebe: Müktesep akıl. Bu akıl, insanın amel ederek, tecrübe ederek, öğrenerek ve bilgi tahsil ederek edindiği, kazandığı akıldır. Bu akıl insanda ibtidai olarak mevcut değildir. Bilakis bu aklı kazanmak için insan uğraş göstermesi lazımdır. Uğraşın neticesi olarak edindiği müktesep aklın kazanımları doğrudan içgüdüsel akla döner ve onu güçlendirir ve zenginleştirir. İmam İbn-i Kayyım (rahimehullah) şöyle der: “Akıl ikidir. Birincisi içgüdüsel, tabii akıldır. Bu, ilmin babası ve onu yetiştirendir. Ve ikincisi müktesep, kazanılmış akıldır. Bu, ilmin oğlu, semeresi ve neticesidir. Bu iki aklın bir kulda birleşmesi Allah’ın fazlıdır. O, fazlını dilediğine verir. Bu durumda olan kişi istikamet üzere olur ve saadet onu her yönden bulur. Ama ikisinden birini kaybedenin hâli hayvanların hâlinden daha beter olur. İkisinden birinde noksan olan kişi için de noksanın hasebinde kusur mevcut olur.”[6] Üç. Aklın idrak kaynakları: Yukarıda izahı geçtiği gibi insan aklına sabit, değişmeyen ve zorunlu olan bilgiler yerleştirilmiştir. Bu bilgileri insan tecrübe ve talim yoluyla güçlendirebilir, derinleştirebilir ve genişletebilir. Bu gayenin tahakkuku için akıl iki yoldan istifade edebilir: Birinci yol: Duyular İnsan duyu uzuvlarını kullanarak akledebilir. Yani gözle görerek, kulakla işiterek, burunla koklayarak ve bedenle hissederek bilgi iktisap edebilir. Bu bilginin varlığı duyu uzuvlarının idrak imkânlarıyla sınırlıdır. Yani göz ancak görebildiği eşyayı algılayabilir. Bunun için eşyaya ışık düşmesi gerekir ve eşyanın ışığı kıran cinsten olması gerekir. Ama eşyaya ışık düşmezse veya eşya ışığı kıran cinsten değilse o zaman eşya önünde var olmasına rağmen yine de eşyayı göremez ve dolayısıyla da akledemez. Veya kulak ancak işitebildiğini algılayabilir. Bunun için eşyanın titreşen bir cisim olması gerekir ve eşyanın harekete geçirdiği ses dalgaları kulağa kadar ulaşması gerekir ve eşyanın harekete geçirdiği ses dalgaları insan kulağının algılayabileceği ses frekansında olması gerekir. Bunun için eşya titreşmeyen bir cisim olduğunda veya çıkardığı ses dalgaları insanın kulağına kadar ulaşmıyorsa veya insan kulağının algılayamadığı frekansta ise o zaman eşya yanında veya uzağında var olmasına rağmen yine de işitemez ve dolayısıyla akledemez. Bu elbette bir kusurdur. İşte burada pozitif bilimin ne kadar kusurlu ve gerici olduğunu anlayabilirsin. Çünkü pozitif bilim (veya bazılarının dediği gibi müsbet ilim ki bu tabir batıl ve masum vahye hakarettir) ilmî kazanımlarını sadece duyusal idrak yoluyla sınırlandırmaktadır. Bunun için sürekli görüş değiştirdiklerini görebilirsin. Bugün doğru olan yarın yanlış oluyor. Ertesi gün, yarın doğru olan yine yanlış oluyor ve ve ve… Çünkü araştırarak kazandıkları bilgi doğrudan araştırma imkânlarıyla sınırlıdır. Dün sade gözleriyle görmeye çalıştıklarına bugün mikroskoplarla ve teleskoplarla bakabiliyorlar. Bunun için dün göremediklerini bugün görebiliyorlar. Onların yüzyılların araştırması neticesinde kazandıkları bilgileri Müslümanlar hiç çaba sarf etmeden 1400 küsur seneden beri biliyorlar. Ve bugün batının da itiraf ettiği gerçek şu ki batının sahip olduğu tüm müsbet bilgileri (yani Tıp, Kimya, Fizik, Astronomi, Matematik ve benzeri sahip oldukları tüm doğru ve faydalı bilgiler) Müslümanlardan çaldıkları ve utanmadan kendilerine mal ettikleri bilgilerdir. Sözde bilgi devi olan batı hiçbir zaman bir İslam âliminden bile daha akıllı değildi. Pekâlâ, Müslümanlara bu üstünlüğü sağlayan nedir? Müslümanların üstünlüğü, ilahi ilimden istifade etmeleridir. İkinci yol: Vahiy Selim ve sahih aklın beslendiği ve itaat ettiği kaynak, her şeyi bilen yaratıcısının kelamı ve sadece O’nun emriyle konuşan Rasûlü Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in Sünnetidir. Çünkü her şeyin yaratıcısı sadece O’dur. Ve her şeyin ilmi sadece O’ndadır. Dolayısıyla ilahi ilimle bakan göz eşyayı, hakikatini ve ardını da görür. İlahi ilimden beslenen ve boyun eğen akıl kendini ve gayesini fehmeder. Nerede olduğunu, niçin olduğunu ve nereye gitmesi gerektiğini ve oraya nasıl zararsız varacağını bilir. Hakiki faydayı, hakiki zarardan ayırt edebilir. Bir sağa bir sola değil dümdüz, istikamet üzere süluk eder. Aklın vahye ne kadar muhtaç olduğunu izah eden güzel bir misal vardır. İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) şöyle der: “Akıl; bilmek için, bilgi edinmek için, doğru ve düzgün amel sahibi olmak için şarttır. Akıl ile ilim ve amel kâmil olur. Ancak o bağımsız değildir. Bilakis akıl gözde mevcut olan görme kuvveti gibi şahısta mevcut olan içgüdüsel bir kuvvettir. Güneş ışığının göze düştüğü zaman aydınlandığı gibi akla da iman ve Kur’an nuru düştüğü zaman nurlanır. Lakin iman ve Kur’an’dan yoksun olduğu zaman görmekten aciz olduklarını akıl tek başına idrak edemez.” Evet! Rabbim ondan razı olsun. Firdevs’ul Âlâ’yı kendisine mesken etsin. Aklın vahye zorunlu ihtiyacı daha güzel nasıl izah edilebilir? Akıl göze yerleştirilmiş olan görme gücü gibidir. Ancak gözün görebilmesi için görme gücüne sahip olması kâfi değildir. Bilakis ışığa muhtaçtır. Bunun için gün olmasına rağmen gözünü kapattığın zaman göremezsin. Veya kör olmamana rağmen geceleri ışığı açmadan göremezsin. Size şunu denemenizi tavsiye ederim: Gözünüzü kapatın ve evinizde dolaşmaya çalışın. Veya gece karanlığında ışığı açmadan evinizde dolaşmaya çalışın. Üzerinize çöken korku ve acizliği hissedeceksiniz. Her an herhangi bir şeye çarpma korkusu, önünüzde ne olduğunu bilmeme endişesi, biraz sonra ne olacak tedirginliği… Hâlbuki yıllardır içinde yaşadığınız eviniz, hatta belki çocukluğunuzdan beri içinde yaşadığınız eviniz. Ama nursuzluk işte böyle bir şeydir. İlahi ilimden nasipsiz dünyada dolaşmak işte aynı bunun gibidir. Güneşin ışıklarıyla gözün görme gücü buluştuğu zaman işte o zaman göz görür olur. Aynı bunun gibi masum vahiyle akıl buluştuğu zaman işte o zaman insan akıllı, basiretli, hikmetli, ferasetli ve âlim olur. Ama vahiyden mahrum olan daima noksanda olur. Buraya kadar aklın hakiki mahiyetini kısa da olsa izah etmeye çalıştım. Ama maalesef gerçek olan şu ki bu zamanda Müslümanların ekseri aklı bu mahiyetiyle bilmiyorlar. Bilakis aklı mücerred duyusal bir disiplin ve mantığın müradifi olarak biliyorlar. Şayet Müslümanlara aklın mahalli sorulsa muhakkak beyin diyeceklerdir. Hâlbuki Kur’an’a göre akıl kalptedir. Dört. Semavatın, arzın ve her şeyin yaratıcısı olan Allah (subhanehu ve teâlâ)’ya göre akıl kalptedir: Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي “İbrahim de ‘Ey Rabbim! Ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster!’ dediğinde (Allah) ‘İnanmadın mı ki?’ buyurdu. (İbrahim) ‘İnandım, fakat kalbim iyice mutmain olsun diye istiyorum’ dedi.”[7] وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ “Andolsun ki, cinlerden ve insanlardan birçoğunu cehennem için yarattık. Onların kalpleri vardır fakat onunla fıkhetmezler (anlamazlar). Gözleri vardır fakat onlarla görmezler. Kulakları vardır fakat onlarla işitmezler. İşte bunlar hayvanlar gibidirler. Hatta daha da aşağıdırlar. Bunlar gafillerin ta kendileridirler.”[8] أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ “(Sana karşı çıkanlar) hiç yeryüzünde dolaşmadılar mı? Zira dolaşsalardı elbette düşünecek kalpleri ve işitecek kulakları olurdu. Ama gerçek şu ki gözler kör olmaz; lâkin göğüsler içindeki kalpler kör olur.”[9] إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ “Şüphesiz ki bunda kalbi olan ve hazır bulunup kulak veren kimse için elbette bir öğüt vardır.”[10] Evet! Bugün Müslümanlar aklın mahallini beyinde görüyorlar. İmanın mahallini de kalpte görüyorlar. Yani aklın mantıksal (rasyonel) istidlallerden ibaret olduğunu kabul ediyorlar. Mantıksal olmayan istidlalleri ise irrasyonel, yani akıl dışı kabul ediyorlar. Bilakis bunları inanç (iman) olarak tabir ediyorlar. İnancı da kalbe hapsediyorlar. Bu batıl anlayışın sebebi, İslam ümmetine musallat olmuş olan Aristo Mantığıdır. Beş. Aristo Mantığı: Ömer (radiyallahu anhu)’nun hilafeti döneminde (hicrî 13 ile 23 arası) başlayan fetihler neticesinde birçok Acem bölgeleri fethedildi ve İslam Dini dünyanın dört bir yanına yayılmaya başladı. Bu vesileyle bu zamana kadar saf Arap olan İslam topluluğu Arap olmayan milletlerle ve bu milletlerin dilleri ve kültürleri ile temasa ve bilgi alışverişine girdi. Yabancı kitaplar Arapça’ya tercüme edilerek ulemaya sunuldu. Özellikle Şamlı Hristiyanlar, yani Süryaniler vesilesiyle Müslümanlar antik Yunan ve Roma felsefesiyle tanıştılar. Henüz hicretin birinci asrında Logik veya Analitik diye bilinen, Antik Yunan’dan gelen ve düşüncenin kalıplarını tayin eden bilim İslam âlemine mantık ismiyle giriş yaptı. Yabancı ve İslam’ın istidlal mastarlarından birisi olmamasına rağmen, tez kabul gördü ve özellikle ikinci asırda güçlü bir varlık gösteren Mutezile fırkasının vesilesiyle İslam uleması arasında ciddi bir şekilde yayıldı. Yunanca ve Süryanice’den yapılan ilk kitap tercümeleri Halid bin Yezid bin Muaviye (vefatı hicrî 85) zamanında yapılmıştır. Sonra Abbasiler zamanında tercüme faaliyetleri hız kazandı ve Halife Ebu Cafer el-Mansur (vefatı hicrî 158) döneminden itibaren Cundişâpûr Akademisindeki Süryaniler, İranlılar ve daha sonra Harranlılar ve Nebatlılar da bu tercüme faaliyetine katıldılar. Bunlar Yunanca’dan, Pehlevice’den, Hintçe’den (Sanskritçe), Süryanice’den, Nebatici’den (Babil dili) ve Kıptici’den Arapça’ya pek çok kitap tercüme etmişlerdir. Sonra Halife Me’mun (vefatı hicrî 218) zamanında tercüme faaliyetleri iyice hızlandı. Bunun için hicrî üçüncü asır, ecnebi kitaplarının tercüme edildiği altın dönem olmuştur. Hicrî dördüncü asırdan sonra artık mantık, umumen İslam ulemasının itikadda ve fıkıh usûlünde düşüncelerini (aklını) düzenleyen ve belirleyen bilim olmuştur. el-Ğazzâlî’nin ifadesiyle mantık, ilimlerin ilmi veya el-Farabi’nin ifadesiyle ilimlerin başı olarak kabul edildi. Artık İslam ulemasına “Mantık bilmeyenin ilmine güvenilmez” sözü hâkim oldu. İslam ümmetinde varid olan bütün sapmalara işte bu ecnebi tesir sebep olmuştur. Akıllı olan bir topluluk akılsızların cahilliğini akıl zannedince hem akılsız oldular ve hem de akılsızlara uşak oldular. İmam eş-Şafii (rahimehullah)’ın dediği gibi Müslümanların sapmasına “Kur’an’ın lügatını bırakıp Aristo’nun lügatını almaları” sebep olmuştur. Zira Aristo’nun lügatı yani mantık, insanın tasavvurunu, tasdikini ve istidlalini belli kalıplara ve kanunlara göre tayin eden hâkim bir yasalar sistemidir. İlkin mantık İslam akaidine musallat oldu. Sonra şer’î ahkâmın beyan kaidelerine de girdi. Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in sahabeye öğrettiği ve sahabenin ümmete öğrettiği kâmil dine Yunan’ın kıt aklıyla düzdüğü kalıpları hâkim kıldılar. Bunun neticesi olarak nakil ve akıl arasında tezat görmeye başladılar ve Yunan’ın aklını Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in tebliğ ettiği masum nakle takdim ettiler. Nakil akla muhalif düştüğü takdirde naklin akla (mantığa) uygun tevil edilmesi vaciptir, dediler. Kaynağı bir olan iki hayat damarında tezat gördüler. Hâlbuki aklı yaratan da Allah’tır, vahyi konuşan da Allah’tır. Bir tezat nasıl mümkün olabilir ki? Ama beslendiği kaynaklar değiştiği için akıl ifsad oldu ve bu muharref aklın sahipleri akıl ile nakilde uyuşmazlıklar görmeye başladılar. Nedir pekâlâ mantık? Ve nasıl akla hâkim oluyor? “İslam filozoflarının” ikinci büyük[11] ismi olan İbn-i Sina (vefatı hicrî 428) mantığın gayesini şöyle tarif eder: “Mantık, insanda, fikrini sapmalardan koruyacak kanuni bir aletin bulunmasını murad eder. Burada fikirden kastettiğim, insanların zihninde hazır olan tasavvurî veya tasdikî şeylerden zihninde hazır olmayanlara intikal etmesidir.”[12] İbn-i Sina’nın bu mantık tarifinden çıkaracağımız bazı önemli hususlar vardır: Birinci husus: Mantık bir alettir, yani zatında kastedilen bir ilim değil bilakis başka bir ilme zemindir. O başka ilim de “kelam ilmi”dir. Adududdin el-Îcî kelam ilmini şöyle tarif eder: “Kelam; dinî, akaidî hüccetler sunarak ve şüpheleri def ederek ispat etmeyi mümkün eden bir ilimdir. Akaid derken kastedilen amel değil yalnız itikaddır. Ve dinî derken kastedilen Muhammed’in dinine nispet edilendir.”[13] Ve İbn-i Haldun, “Kelam ilmi; imanî, akaidî, akli hüccetlerle ispat etmeyi ihtiva eden bir ilimdir”[14] der. Ve el-Curcâni’ye göre kelam ilmi “Allah’ın zatını ve sıfatlarını ve başlangıç ve sonuç itibariyle var olması mümkün olanların hâllerini İslam kanunu üzere bahseden ilimdir.”[15] Evet! Bunun için kelam ilminin bahsettiği ilk mevzu kader konusu olmuştur. Her ne kadar o zamanlar henüz kelam ilmi ıstılah olarak henüz mevcut olmasa da mantığın etkisiyle vaki olmuş ilk sapma bu olmuştur. Sonra Allah (celle ve âlâ)’nın Kelam sıfatı ve Kur’an’ın mahlûk olup olmayışı tartışılmıştır ve nihayet iman tartışılmıştır. Ümmette zuhur eden tüm bid’atler ecnebi aklın (mantığın) etkisiyle var olmuştur. İkinci husus: Mantık kanunidir, yani fikre kalıplar ve kanunlar koyar. Düşüncenin mantıklı ve dolayısıyla doğru olması için fikrin, bu kalıplarda ve bu kanunlara riayet ederek meydana gelmesi lazımdır. Aksi hâlde, yani fikir belirlenmiş kalıpların dışında veya kanunlara aykırı oluşmuşsa, düşünce mantıklı olmaz ve dolayısıyla yanlış olur. Dolayısıyla mantığın terbiye ettiği akıl semavi nakli kendisine tabi olmaya zorlar. Nakli mantıksal kalıplara girdiği takdirde kabul eder. Nakil aslen uygun olmaz ama kalıplara münasip tevil edilmesi mümkünse o zaman tevil ederek kabul eder. Lakin ne mantığa uygun ve ne de tevile müsait değilse o zaman nakli reddeder. Üçüncü husus: Mantık ilmi tasavvuru da tasdiki de kalıplara sokar ve kanunlara tabi kılar. Tasavvur: Tasavvur, düşüncenin ilk aşamasıdır. İnsanın, haricinde olan bir şeyin hakikatlerinin zihninde oluşan suretidir. Bu şeyi (bu insan veya başka bir canlı veya bir fiil veya bir eşya veya bir fikir, bir ideoloji veya buna benzer başka bir şey olabilir) zihninde nasıl tasvir ederse öyle yargılayacaktır. Bunun için “insan, fikirlerinin esiridir” denilir. Tasdik: Tasdik, düşüncenin ikinci aşamasıdır. İnsanın, haricinde olan bir şeyi vasıflandırması, yargılamasıdır. Yani zihninde tasvir ettiği şeye bir hüküm atfetmesidir. Buna göre mantık, hem fikrin temel taşlarını oluşturan tasavvura kanunlar getirmekte hem de o tasavvurdan intikal ederek insanın yapacağı vasıflandırmaya ve yargılamaya da kanunlar getirmektedir. Üçüncüsü olarak da yapılan yargılamaları birbiriyle ilişkilendirmeye yani istidlalde bulunmaya da kanunlar getirmektedir. Böylece mantık düşüncenin üç aşamasına da belirli kalıplar icbar eder. Düşünce üç aşamasında bu kalıplardan çıkmazsa ve kanunları ihlal etmezse o zaman düşünce mantıklı ve doğru olur. Aksi hâlde mantıksız ve yanlış olur. Böylece mantık tefekküre, tedebbüre ve akletmeye tam manasıyla hâkimdir. Dördüncü husus: Mantık ilminin gayesi “zihinde hazır olan tasavvur ve tasdiklerden”, yani bilinenlerden intikal ederek “zihinde hazır olmayan tasavvur ve tasdiklere”, yani bilinmeyenlere ulaşmaktır. Binaenaleyh, beyinde hazır olan bilgiler hazır olmayanlara asıldır. Yani edinilecek her bilgi beyinde mevcut olan bilgilere arz edilmesi gerekir. Bu da beyni aklın merkezi hâline getirmektedir. Beşinci husus: Mantık ilminin esasî aleti kıyastır, yani meçhul olanı malum olanla karşılaştırarak meçhul olanı belirlemektir. Görüldüğü gibi mantık, düşüncenin oluşmasına ve düşüncenin neticelerine tamamen hâkim olan bir kanun sistemidir. Bunun için de kalıplar ve kanunlar belirlemiştir. Belki bazıları “Lakin İslam uleması Aristo Mantığını olduğu gibi İslam Dinine hâkim kılmamışlardır. Bilakis analitik tasdiklerin alakalı ilmin asıllarına arz edilmesi gerektiğini ve o asıllara mutabakatı kadar doğru olacağını söylemişlerdir” diyerek dediklerime itiraz edeceklerdir. Buna cevaben derim ki: Evet! Bu doğrudur. Lakin birincisi, bu manada mantığın ıslah edilmesine ancak Ebu Hamid el-Ğazzâlî (rahimehullah)’tan sonra başlanılmıştır ki el-Ğazzâlî (rahimehullah)’ın vefatı hicrî 505’dedir. Aristoteles’in Organon’undan sonra özellikle “İslam mantıkçılarının” dayandığı esasi kitap olan İsagoci[16], ilk Abdullah bin el-Mukaffa (vefatı h.142) tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir. Daha sonra Ebu Osman ed-Dimeşki (vefatı h.302’den sonra) de tercüme etmiştir. Ebu Osman ed-Dimeşki’nin İsagoci tercümesini sonra Esiru’d-Din el-Ebheri (vefatı h.663) ihtisar etmiştir ve bu hâliyle de İslam uleması arasında meşhur olmuştur. Aristo’nun Organon’una gelince, ilk Arapça’ya tercüme edenler Abdullah bin el-Mukaffa ve oğlu Muhammed’dir. Dolayısıyla 300 seneden fazla bir zaman mantık kendi ecnebi kalıpları dâhilinde kalmıştır. Ayrıca bid’atler ilk tesir ve sonrasında vaki olmuştur. Daha sonra gelişen bütün bid’atler bu ilk bid’atlerin üzerinden gelişmişlerdir. Ve ikincisi, bunun hiçbir önemi yoktur. Çünkü fesat; dini, vahiyden beslenen ve terbiye edilen bir akıl ile değil, müşrik Yunan’ın diline, fehmine ve kültürüne mebni olan bozuk bir akıl ile anlamaya çalışmaktır. Niye sahabe arasında itikadî ihtilaflar zuhur etmedi? Niye sahabe Allah (azze ve celle)’nin sıfatlarını tartışmadı? Niye sahabe kulların fiillerini yaratan Allah mıdır, kulun kendisi midir diye tartışmadı? Niye sahabe amel imandan mıdır, değil midir diye tartışmadı? Niye sahabe Allah’ın iradesini tartışmadı? Niye sahabe kaderi tartışmadı? Niye sahabe zatî ve ihtiyarî sıfatları ayırmadı? Niye sahabe Kur’an’ın mahlûk olup olmadığını tartışmadı? Niye sahabe iman mefhumunu ve tevhidi tartışmadı? Çünkü sahabenin aklını yabancı kanunlar bulandırmamıştır. Bunun için onların aklı müstakimdi. Onların tasdiklerine cevher, araz, kadim, hadis, hakikat, mecaz vs. gibi kıstaslar yön vermiyordu. Onların aklına Arap lügatının kalıpları ve Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’den öğrendikleri yön veriyordu. Bunun için bozuk bir akıl vesilesiyle elde edilmiş bozuk tasdiklerin aynı bozuk akılla iktisap edilmiş bozuk asıllara arz edilmesinde hiçbir fayda yoktur. Bizim kelam ilmine değil, sahabenin fehmine ihtiyacımız var. Bunun için İmam Malik bin Enes (rahimehullah) şöyle demiştir: “Bu ümmetin ilkleri neyle ıslah oldularsa sonuncuları da ancak onunla ıslah olacaklardır. İlklerin zamanında din olmayan bugün de din değildir.” Ve denilse ki: “Mantık bir kıyas sistemidir ve eş-Şafii, Malik ve Ahmed gibi Hadis Ehli’nin imamları da kıyasla şer’î hükme varmayı kabul etmişlerdir”. O zaman derim ki: Evet! Ama kıyas kalıplarını ve kanunlarını Aristoteles’ten almamışlardır. Muhakkak Allah (celle ve âlâ) aklı malum olmayanları malum olanlara benzeterek malum olmayanlara ulaşma kabiliyeti ile yaratmıştır. Lakin aklın bu kabiliyetine sınırlar, ölçüler ve kaideler getirmiştir. Aklı anlamakta aciz olacağı yerlerde, kıyas yapmaktan men etmiştir. Allah (azze ve celle) bizim için razı olduğu kıyas sistemini Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in diliyle ve sahabenin tatbikiyle bize bildirmiştir. Altı. Amelin terki akılsızlıktır: Aklın beyin merkezli mücerred rasyonel ve analitik bir güç olarak kabul edilmesiyle ve inancın kalbe hapsedilmesiyle İslam ümmetine bir büyük fesad daha dâhil olmuştur. Amel, akıl mefhumundan ihrac edilmiştir. Bugün, insanın aklı bilgisiyle ölçülür. Çok bilgili kişiye çok akıllı kişi denilir. Az bilgili kişiye cahil denilir. Hâlbuki bu ümmetin selefi; ilmiyle amel etmeyeni cahil (akılsız) kabul ederlerdi. Zira ilim ameli icap eder. Allah (celle ve âlâ)’nın emirlerini bilen muhakkak nefsini O’na isyan etmekten men edecektir ve nefsini O’na itaat etmekte hapsedecektir. Aksi takdirde kendisini bilerek büyük bir zarara arz etmiş olacaktır. Elbette akıllı insan kendisini zarara atmaz. Bunun için İmam Süfyan bin Uyeyne (rahimehullah) “Akıllı kişi, hayrı şerden ayırt edebilen değil lakin hayrı bilen ve ona tabi olan ve şerri bilen ve ondan ictinab edendir” demiştir. Ve Amir bin Abdi Kays (rahimehullah) şöyle demiştir: “Eğer aklın seni gereksiz olanlardan men ediyorsa o zaman akıllısındır.” Ve İmam ibn-i Teymiyye (rahimehullah) şöyle demiştir: “Amel, aklın lazımlarındandır. Çünkü akıl sahibi ilmiyle amel etmediği zaman ‘onda akıl yok’ denilir.” Amel, aklın semeresidir. Binaenaleyh, aklının gerektirdiği ile amel etmeyenin aklı yoktur. Bunun için İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) “Akıl, ilimdir ve ilimle ameldir ve bunu iktiza eden içgüdüdür” der. Yedi. Akılcılığın etkileri: Daha evvel dediğim gibi, İslam ümmetinde zuhur etmiş olan tüm bid’atlerin esası bir şekilde akılcılığa dayanmaktadır. Bunun için akılcılığın olumsuz etkileri elbette çoktur. İrca Akîdesi, İslamî felsefe, Mealcilik, İstihsancılık, Tekfircilik, Maslahatçılık ve Pozitifçilik bunlar muhakkak en önemlilerinden birkaçıdır. Bütün bu etkileri burada tek tek işlemek elbette mümkün değildir. Ama tüm bu sapmalara temel oluşturan bir etkiyi ve iki önemli türevini kısa da olsa zikretmek istiyorum. Bir: Bu sapmalara temel oluşturan akli etki İstihsancılıktır. Şer’î hüküm Allah (azze ve celle)’nin mükelleflere hitabıdır. Mutekaddim ulema hitabı şöyle tarif etmişlerdir: “Hitap, gayesi anlama kabiliyetine sahip olana bir şeyi anlatmak için konuşulan kelamdır.”[17] Şu hâlde Allah (azze ve celle)’nin mükelleflere hitabı olarak tarif ettiğimiz şer’î hüküm, en basit tarifiyle Allah (subhanehu ve teâlâ)’nın akıl sahiplerine murad ettiğini anlatmasıdır, diyebiliriz. Allah (celle ve âlâ) muradını iki yoldan mükellefe ulaştırmış ve beyan etmiştir: Lafız ve mana olarak indirdiği Kur’an ve Kudsi Hadis’le. Ve mana olarak indirdiği ve Rasûlü (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in kendi sözleriyle ifade ettiği ile ki bu Nebevi Sünnettir. Şu hâlde Allah (celle ve âlâ)’nın iradesinden haber veren herkes, yani şer’î bir hükümden haber veren herkesin sözü Allah (celle ve âlâ)’nın iradesini beyan eden kaynaklara dayanması lazım gelir. O kaynaklar da ikidir: Kur’an ve Sünnet. Başka bir tabirle şer’î hüküm, şer’î delile dayanması lazımdır. Dinde şer’î delile yani Kur’an ve(ya) Sünnete dayanmayan her hüküm insanın hevası ve nefsine dayanır. Bu da istihsandır. Bunun için “İstihsan, müctehidin aklıyla (yani hevası ve herhangi bir muteber şer’î delile dayanmadan) hükme varmasıdır” şeklinde tarif edilmiştir. Herhangi muteber bir şer’î delile dayanmadan mücerred görüşle şer’î hükme varmak ancak Aristo mantığının ümmete musallat olmasından sonra görülmüştür. Nitekim bunun için henüz birinci asırda ümmet iki ana fırkaya bölünmüştür: Hadis Ehli Fırkası ve Rey Ehli Fırkası. Eser medresesi yani Hadis Ehli; dinin imanî ve amelî[18] mevzularında istidlal masdarı olarak Kur’an, hadis ve sahabe fetvalarını esas almıştır. Başka bir tabirle dinî meseleleri arz edecekleri külli kaideleri Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in ve sahabenin (radiyallahu anhum)’un fetvalarından edinmiştir. Bunun mukabilinde kıyas gibi akli delilleri ancak ağır şartlarla kabul etmiştir. Akıl medresesi yani Rey Ehli ise; dinin imanî ve amelî mevzularında Kur’an, hadis ve sahabe fetvalarıyla delil getirseler de nakli delillerin kabulünü ağır şartlara bağlamışlardır. Bunun için akıl (mantık) menşeli zabıtlar ve külli kaideler tespit edip meseleleri bu kaidelere göre hükme bağlamışlardır. Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’den ve sahabe (radiyallahu anhum)’dan gelen nakilleri ancak bu kaidelere uyumlu oldukları kadar kabul etmişlerdir veya tevil ederek uyumlu olmalarını sağlamışlardır. Ama yukarıda geçtiği gibi, mantığın esasî aleti olan kıyasın önünü ciddi anlamda açmışlardır ve bunun için birçok imanî ve amelî meselede Nebevi ve sahabenin Sünnetini terk etmişlerdir ve meselede varid nasslara bedelen kıyas ve istihsan ile hükme varmışlardır. Bu durum iki medrese arasında ciddi bir husumete sebebiyet vermiştir. Hadis Ehli, Rey Ehlini; Sünneti küçümseyen ve Sünnete tabi olmayan, bunun yerine Sünnette var olmayan veya hatta Sünnete muhalif olan hükümler ihdas eden bid’at ehli olarak kötülemiştir. Rey Ehli de Hadis Ehlini; dinini zayıf ve müteariz rivayetlere istinad eden, ilimden anlamayan ve akıllarından istifade etmesini bilmeyen çapulcular olarak kötülemişlerdir. Özellikle Hadis Ehlinin Rey Ehliyle cedel meclislerinde bir araya gelmekten ictinab etmesi sebebiyle akıl medresesi şüphelerini ve görüşlerini kolayca geliştirebilmiş ve yaymıştır. Ve her ne kadar İmam eş-Şafii (rahimehullah) ve İmam Ahmed (rahimehullah) ile Hadis Ehli Rey Ehline karşı bir müddet muzaffer olmuş olsa da özellikle Aristo mantığının Fıkıh Usûlü’ne girip hâkim olmasıyla akıl medresesi İslam ümmetine bugüne kadar galip gelmiştir. Bunun için ümmetin Fıkıh Usûlü’nde mezhebine bakmak kâfidir. Cumhurun usûlde mezhebine “Medresetu’l-Mutekellimin”, yani kelamcılar ekolü denilmiştir. Ve her ne kadar Hanefilerin usûlde mezhebi kelamcılar ekolü değil de “Medresetu’l-Fukeha” yani fakihler ekolü olarak isimlendirilse de tesmiyedeki bu ayrılık istidlalde akla verilen konumdan değil, istinbât kaidelerini hocaları olan Ebu Hanife (rahimehullah) ve ashabının fetvalarından istikra ve tetebbu’ yoluyla çıkarmalarından dolayıdır. Bilakis Hanefi mezhebi akli delilleri ve özellikle istihsanı ve kıyası istidlallerinde çokça kullanmasıyla maruftur. O kadar ki Ebu Hanife (rahimehullah) Rey Ehlinin imamı olarak tanınmıştır. Aristo mantığının dört mezhebin Fıkıh Usûlü’ne ne kadar işlediğini anlamak için bu ilimde esas aldıkları kitaplara bakmak yeterlidir. Cumhurun mezhebinde esasî kitaplar Ebu Hamid el- Ğazzâlî’nin “Mustasfe”si, Ebu’l-Meali el-Cuveyni’nin “Burhan”ı ve Ebu’l-Huseyn el-Basri’nin “Mutemed”i dir. el-Ğazzâlî ve el-Cuveyni’nin kelam ilminde ve mantıkta öncü konumları maruftur, Ebu’l-Huseyn’e gelince, o Muteziledir. Bundan sonra cumhurun usûlünde telif edilmiş Fahruddin er-Razi’nin “Mahsul”ü, Ebu’l-Hasan el-Âmidi’nin “İhkam”ı, Şihabuddin el-Karrafi’nin “Tenkih”i ve “Mahsul şerhi” veya Nâsiruddin el-Beydâvi’nin “Minhac”ı gibi vazgeçilmez kitapların hepsi bu üç kitabı kaynak edinmiş ve üzerinde tavzih, telhis, ihtisar veya iktibas çalışmaları yapmışlardır. Hanefilere gelince, kıyas ve istihsan delillerini çokça uygulamakla marufturlar. Hatta mezhebin imamı Ebu Hanife (rahimehullah) bunun müessisi olarak bilinir. Bunun için Rey Ehli denildiği zaman ilk akla gelen Ebu Hanife ve Hanefi mezhebidir. İstihsan nedir? Selim akıl ve akli delillerin aslen İslam Dininde merdud olmadıklarını yukarıda izah etmeye çalıştım. Ve aklın ancak vahye itaati terk edip ecnebileri taklit etmesinden sonra haddini aşıp vahye karşı kibirlendiğini ve vahyin kendisine tabi olması gerektiğini zannettiğini söyledim. İşte bu hastalıklı hâliyle ilkin iman bahsine karıştığını (kelam ilmi) ve sonra şer’î hükümlere de karıştığını (Fıkıh Usûlü) söyledim. Saf akli bir yargı olan istihsanın usûlde tartışılan bir delil hâli almasının sebebi de Aristo mantığının Fıkıh Usûlü’ne hâkimiyetinin bir neticesidir. إسْتِحْسَان (istihsan) lügatte اسْتَحْسَنَ (istahsene) fiilinin mastarıdır ve güzel-uygun-doğru bulmak manalarına gelir. Istılahta istihsanın tarifinde ise şer’î bir delil olarak kabullüğüne göre ihtilaf edilmiştir. İstihsanı şer’î bir delil olarak kabul etmeyenler şöyle tarif etmişlerdir: “İstihsan, müctehidin aklıyla (yani hevası ve herhangi bir muteber şer’î delile dayanmadan) hükme varmasıdır”. Şer’î bir delildir diyen âlimler istihsanı şöyle tarif etmişlerdir: “İstihsan, delillerin tearuz hâlinde daha güçlü olan delilin alınmasıdır.” Dört mezhep usûlcüleri umumen bu ihtilafa şöyle bakarlar: Bütün imamlar bir şekliyle istihsan delilini kullanmışlardır. Bunun için iki kesimin arasındaki ihtilaf hakikî değil, lafzî bir ihtilaftır. Yani istihsanı delil olarak kabul etmemiş ve kötülemiş olan âlimler ve istihsanı delil olarak kabul ve tatbik etmiş olan âlimler makbul istihsanın hakikatinde ittifak etmişlerdir lakin farklı isimlerle adlandırmışlardır. Dolayısıyla zahiren bir ihtilaf varmış gibi görünse de hakikaten yoktur. Bunun için genelde usûl uleması istihsan delilini ikiye ayırarak ittifaken kabul edilen istihsan ve ittifaken kabul edilmeyen istihsan olarak taksim etmişledir. Çoğu, ittifaken makbul olan istihsanı “Bir delilin başka bir delile tercih edilmesi” veya “Delillerin tearuz hâlinde daha güçlü olan delili almak” olarak tarif ederler ama kastettikleri istihsan için daha isabetli ve doğru olan tarif muhakkak şöyledir: “Has bir delilin varlığı sebebiyle bir meselede benzeri olan bir meselenin hükmüne varmamak”. İttifaken makbul olmayan istihsanı ise “Müctehidin aklıyla (yani hevası ve herhangi bir muteber şer’î delile dayanmadan) hükme varmasıdır” olarak tarif etmişlerdir. Lakin şüphesiz doğru olan şu ki Hadis Ehli mezhebinin tabileri ve Rey Ehli mezhebinin tabileri arasındaki istihsan tartışması lafzî değil bilakis hakikidir. İmam eş-Şafii, İmam Malik, İmam Yahya bin Said ve İmam Ahmed (rahimehumullah) gibi Hadis Ehli imamların, usûl âlimlerinin kabul etmedikleri istihsan türünü batıl gördükleri açıktır. Lakin doğru olan şu ki bu imamlar usûl âlimlerinin ittifaken makbul dedikleri istihsan türünü de batıl görmüşlerdir. Çünkü mezhepler indinde makbul olan istihsan, illeti tahsis ederek kıyasa muhalif hükme varmaktır veya muhalif nassları kıyaslayarak istihsan konusunu tahsis etmektir. Ama kıyas şer’î bir delildir ve Kur’an ve Sünnete mebni olmak zorundadır. Dolayısıyla şer’î bir delil olan kıyasın mebni olduğu illeti tahsis edecek olan delil de şer’î bir delil olmak zorundadır. Ama istihsan ehlinin istihsan tatbiklerine bakıldığında muhassisin (tahsis edenin) şer’î delil olmadığı görülmektedir. Bunun için İmam eş-Şafii (rahimehullah) “İstihsan ile hükmetmek telezzüzdür” ve “Kim istihsanla hükmederse teşri etmiştir” demiştir. Ve İmam Ahmed (rahimehullah) “Ebu Hanife’nin arkadaşları kıyasa muhalif bir şey söylediklerinde ‘Kıyası bırakıp bunu istihsan ediyoruz’ derler. Böylece hak olduğunu iddia ettikleri kıyası istihsan ile terk ediyorlar. Ben ise gelen her hadisi uygularım. Ona kıyas yapmam” demiştir.[19] Çünkü tahsisi gerektiren şer’î delilin olmamasına rağmen, illeti tahsis ederek şer’an vacip olan kıyasın hilafına hükme varmışlardır veya iki nassın birini diğerine kıyaslayarak ve istihsan konusunu istisna ederek nassın birini işlevsiz ve diğerine zıt kılmışlardır. Binaenaleyh istihsan, her hâlde şer’î delilden yoksun şer’î bir hüküm beyan etmektir. İster varılan hüküm tamamıyla nefis ve hevaya mesned olmuş olsun, ister sahih illetin gerektirdiği vacip kıyasa delilsiz illet tahsisi sebebiyle muhalefet edilmiş olsun. Her hâlde varılan hüküm şer’î delilden gayrisine mebni olmuştur. Bunun için de merduddur. Çünkü şer’î hüküm muhakkak Kur’an ve(ya) Sünnete mesned olmak zorundadır. İşte bu istihsancılığın Müslümanların nazarına ve yargısına yön veren çok etkileri vardır. Ama yerin yeterli olmamasından dolayı sadece iki türevinden bahsetmekle yetineceğim inşaAllah. Bir: Maslahatçılık Muhakkak ki şeriat kul için dünyevî ve uhrevî tüm maslahatları tahkik etmiştir ve tüm mefsedetleri savuşturmuştur. Asla kulun bir tane dahi maslahatını ihmal etmemiştir. Tüm hayırları beyan etmiş ve teşvik etmiştir ve tüm şerleri beyan etmiş ve nehyetmiştir. Binaenaleyh, şeriat ile maslahat arasında asla bir tezat yoktur. Bilakis maslahat ile şeriat arasında zorunlu bir telazüm vardır. İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) şöyle der: “Şeriat hiçbir maslahatı ihmal etmemiştir. Bilakis Allah dinimizi kâmil kılmıştır ve nimetini tamamlamıştır. Bizi cennete yakınlaştıracak olan her şeyi Nebi (sallallahu aleyhi ve sellem) bize aktarmıştır. Bizi gecesi gündüz gibi aydın olan bir yol üzere bırakmıştır. Ancak helak olmak isteyen ondan sapar. Aklın maslahat zannedip şeriatın beyan etmediklerine gelince, onlar ancak iki hâlden biri olabilir: Ya şeriat o maslahatı göstermiştir lakin o kişi farkında değildir. Veya onun maslahat olduğunu zannettiği gerçekte maslahat değildir. Çünkü bir şey ya tümüyle fayda olursa maslahattır veya fayda zarara galip ise o zaman maslahattır. Lakin çoğu kez insan bir şeyi din ve dünyada faydalı zanneder ama gerçekte zararı faydasından daha büyüktür.”[20] Binaenaleyh, bir şey maslahat ise şeriat onu muhakkak şu üç yoldan biriyle beyan etmiştir: Ya ona maslahat olarak itibar etmiştir ve bunun için tahkikini şer’î nasslarla teşvik etmiştir. Veya ona maslahat olarak itibar etmemiştir ve şer’î nassalarla onu elde etmekten nehyetmiştir. Veya hususi delillerle teşvik etmemiştir ve nehyetmemiştir bilakis sukut etmiştir. Lakin şeriatın maksatları bu maslahata delalet eder. Zira şeriatın tahkik ettiği maslahatlar üçtür: Mefsedetlerin savuşturulması (zaruriyat), maslahatların elde edilmesi (haciyat) ve üstün ahlakın ve güzel adetlerin icra edilmesi (tahsinat). Bu bağlamda şeriat maslahata ya açık itibar etmiştir ya açık iptal etmiştir veya sukut etmiştir. Şeriatın sukut ettiği ama şer’î maksatların sıhhatine delalet ettiği maslahatın şer’an muteber sayılması için ulema şu şartları getirmişlerdir: Bir: Nassa veya icmaya aykırı olmaması. İki: Şer’î maksatlara dayanıp onları himaye etmesi. Üç: Hükümleri sabit olan mevzularda olmaması. Dört: Daha racih veya müsavi bir maslahatla tearuz içinde olmaması. Beş: Maslahatın hakiki olması. Altı: Maslahatın genel olması. Yedi: Maslahatın gerekçesi Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in zamanında varid olmaması veya gerekçesinin varid olması ama maslahatı imal etmeye bir maninin var olması. Bu şartlara münasip olan bir maslahat şer’an muteberdir ve şer’î hükme asıl olabilir. Sahabe (radiyallahu anhum)’un ameli buna delildir. Lakin açık nassa veya icmaya veya racih veya müsavi maslahata aykırı olan veya hakiki olmayan veya daha büyük bir mefsedete sebep olan veya gerekçesi Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in zamanında var olan ama uygulanmayan maslahat şer’an muteber değildir ve şer’î hükme asıl olmaz. Bugün kat’i nasslara ve icmaya muhalif olan söz ve ameller veya aslen dinde küfür veya bid’at olanlar caizdir veya hatta vaciptir denildiğinde “Delili nedir?” diye sorduğun zaman duyduğun cevap hep “maslahat” oluyor. Pekâlâ, hangi maslahattır bu? Şer’î maksatlara dayanan, onları koruyan ve şeriatın itibar ettiği maslahat mı? Yoksa şeriata karşı üstünlüğünü ve hâkimiyetini iddia eden bozuk aklın iddia ettiği maslahat mı? İnsanın nakle boyun eğmeyen aklına göre her şey maslahat olabilir. Küfür konuşmak, işlemek ve ilahi hitaba ve Nebevi Sünnete muhalif olmak… Hepsi maslahat olarak algılanabilir. Zira fayda nisbidir ve insanın arzuladığını elde etmesi onun için bir maslahattır. Akıl haddini aşar ve naklin koyduğu sınırları çiğnerse o zaman masum beyanın haricine çıkar ve gerçek maslahatı mefsedetten temyiz edemeyecek bir cahilliğe düşer. İşte bunun için bugün kâfirin itaatine girmek gibi veya onunla Müslümanlara karşı birleşmek gibi veya küfür yoluyla egemen olmak gibi kat’i nasslara ve icmaya muhalif olan veya apaçık küfür veya bid’at olan icraatlar maslahat olarak kabul edilip şer’î hükümlere asıl gösterilmektedir. Bunların hepsi birer afet, birer helak vesilesi olmasına rağmen akılcı, maslahatçı insan bunda bir fayda görüp Müslümanları bu batıl maslahata çağırmaktadır. Dolayısıyla istihsana (insanın heva ve hevesine) dayanan maslahatçılık zamanımızın tağutlarından biri olmuştur. Bugün maslahat şeriatta değil bilakis şeriat maslahatta (daha doğrusu maslahat olarak zannedilende) aranır olmuştur. Bu batıl maslahatçılığın Türkiye Müslümanları üzerinde çok etkileri vardır. Elbette bunların hepsini burada zikretmek mümkün değildir. Ama özellikle şu zamanda çok önemli olduğu için bir tanesini burada konu etmek istiyorum. O da hâli hazırda Türkiye’de mevcut olan AKP idaresini desteklemeyi maslahat olarak görmektir. Bu konuda Türkiye Müslümanları ikiye ayrılmıştır: Birinci kısım; AKP hareketini İslami bir hareket görenlerdir. Bunlara göre AKP taifesi Müslüman olduğu için desteklenmesi de elbette imandır ve şer’an vaciptir. Bu nazar küfürdür ve maslahat değil bilakis büyük bir fesattır. İkinci kısım; AKP hareketini küfür bir hareket görenler ve inkâr edenlerdir. Lakin AKP hareketini desteklemeyi, bir kâfiri diğer bir kâfire karşı destekleme babından maslahat kabul edenlerdir. Evet! Bu hakiki ve şer’an muteber bir maslahat olabilir. İslam ve Müslümanların maslahatı için kâfire karşı diğer bir kâfiri desteklemenin şer’î siyasette makbul olduğunu başka bir yazıda izah etmiştim. Ancak bu desteğin mahiyetini, keyfiyetini ve sınırlarını heva ve heves, kişisel veya cemaatsel menfaatler değil bilakis şer’î hükümleri ve maksatlarını bilen ve Allah’tan korkan takva sahibi Rabbani âlimler belirlemesi lazımdır. Pekâlâ, Türkiyeli Müslümanlar bu desteğin mahiyetini, keyfiyetini ve haddini Rabbani ulemadan ne kadar sormuştur? Yoksa kendi anlayışlarına (akıllarına) göre maslahat zannettiklerini mi yapıyorlar? AKP idaresinin İslam cemaatlerine sunduğu hareket alanı ne kadar ve ne zamana kadar maslahattır? Zira maslahat zannedilen şeyin hakikatte maslahat olmaması mümkün olduğu gibi, ilkin maslahat olanın daha sonra mefsedete dönüşmesi de mümkündür. Mesela Nuh kavminde olduğu gibi. Nuh kavminin Ved, Suvâ,Yeğûs, Yeûk ve Nesr'in suretlerini yapmalarında muhakkak bir maslahat vardı. Zira o suretler bu kişilerin salih hâllerini hatırlatıyordu ve insanları Allah’a itaate teşvik ediyordu. Lakin aralarındaki bilge kişilerin vefat etmesiyle cahiller o suretlere ibadet etmeye başladılar ve ilkin maslahat olan sonrasında dünyada vaki olan en büyük mefsedete, şirke sebep olmuştur. İlkin dost olan ve önü açılan Fethullah Gülen Cemaati sonra nasıl FETÖ (Fethullahçı Terör Örgütü) olduğu bu bağlamda güncel ve önemli bir örnektir. Cemaatin derneklerinin; daha sonradan nasıl terör örgütüne ait hücre evleri şeklinde lanse edilerek, basılma görüntülerinin; akıllı Müslümanın nazarından kaçmaması lazımdır. Türkiye'de İslam cemaatlerinin dernekleşmesi niye bu kadar kolaylaştırılıyor acaba? Bugün Türkiye'de cemaat bulmak artık zordur. Cemaatlerin yerini “Der”ler aldı. Şu-Der, Bu-Der. Herkes İslam davetinin maslahatı için dernekleşti. Pekâlâ, bugün onu dernek yapanın, onu yarın terör örgütü yapmayacağından emin misin? Eğer hazırda mevcut idarenin çizdiği sınırların dışına çıkmazsan... Evet! O zaman yapmayacağından emin olabilirsin. Ama senin yolunu tahdid eden ancak Allah (celle ve âlâ)'nın şeriatıysa o zaman bil ki yapacağından emin olabilirsin. Bu durumda dernekleşmiş olan cemaat resmî cemaat çalışmasını koruması için kâfir idareyle uyumluluk içinde kalmaya özen göstermesi gerekecektir. Kâfir idarenin müsaade etmediği ama ilahi hitabın mükellef kıldığı ibadetleri eda edebilmek için yine kâfir nizamın bazı açıklarından istifade etmeye çalışacaktır ve böyle adım adım nizamın içinde kaybolacaktır. Yeni değil eski dernekleşmiş, vakıflaşmış cemaatlerin bugün hâline bakın, dediğimin doğruluğunu göreceksiniz. Dolayısıyla maslahatçılığa kapılmış olan İslam cemaatleri kazandıklarına karşın kaybettiklerinin bir hesabını yapsınlar. Vesilelerin nasıl gayeye dönüştüğünü görsünler. Davetlerini üzerine kurdukları küfür diyarında ikamet etmeleri şeriatta ne kadar maslahat görülmüştür? Müslümanların güç ve bölge sahibi oldukları şartlarda şeriat maslahatı hangi amelde görmüştür? İslam ulemasından herhangi birisinin kitabından küfür diyarında ikamet bahsini okuyabilirsiniz. Şeriatın lüzûmî olarak ispat ettiği maslahat hicret ve cihaddır. Ancak hicret edilecek bir yer veya imkân yoksa veya Müslüman dinini izhar etmeye muktedir ise veya racih maslahata göre bir Müslümanın küfür diyarında ikamet etmesi gerekiyorsa o zaman şeriat hicret emrini kaldırmıştır. Ama kâfirleri inkâr etmemek, onlardan teberri etmemek, bilakis onlarla uyumlu olmaya çalışmak ve sundukları imkânlardan istifade edebilmek için gösterdikleri yola girmek ve bunu Müslümanlara karşı müdafaa etmek asla maslahat değildir. Evet! İslam daveti muhakkak en büyük maslahattır. Lakin ne uğruna? Muvahhid benliğinizi kaybedip tağutun tahtını güçlendirenlerden olacaksanız bilin ki fesaddasınız. Hanif dinimizin esaslarını koruyup İbrahimî dille hakka davet edecekseniz gerçek maslahatın erlerisiniz. İki: Tekfircilik İstihsancılığın önemli etkilerinden ikincisi olarak burada değinmek istediğim tekfirciliktir. Tekfircilik, gelecek dergi sayılarımızdan birinde kendi zatında mevzubahis olacak inşaAllah. Burada sadece kısa da olsa konumuz dâhilinde zikretmek istiyorum. Tekfir şer’î bir hükümdür ve şer’î delile dayanma mecburiyetindedir. Kitap ve Sünnetin delalet ettiği küfür hükmünü ispat etmek ve şeriatın tayin ettiği ölçülere göre failine indirgemek muhakkak iman ve itaattir. İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) İslam'ın beş aslından bahsederken şöyle der: “Müslümanlar, şehadeti getirmeyenin kâfir olmasında ittifak etmişlerdir. Diğer dört ameli terk edenin tekfirinde ise ihtilaf etmişlerdir. Ehl-i Sünnet işlenilen günah sebebiyle tekfir etmez, dediğimiz zaman günahtan kastettiğimiz, zina ve içki içmek gibi günahlardır. Ama asılları terk edenin tekfiri hakkındaki tartışma meşhurdur. Ahmed'den gelen rivayetlerden birine göre dört asıldan birini terk eden kâfir olur. Ebu Bekir'in[21] ve Malikilerden İbn-i Habib ve başkalarının tercihi de böyledir. Ahmed'den gelen ikinci rivayete göre yalnız namazı ve zekâtı terk eden kâfir olur. Üçüncü bir rivayete göre namazı terk eden ve imam savaş açmışsa zekâtın terkinden ötürü kâfir olur. Dördüncü rivayete göre sadece namazın terkinden ötürü kâfir olur ve beşinci rivayete göre dört asıldan herhangi birinin terkinden ötürü kâfir olmaz. Tüm bu görüşler seleften gelmiştir. el-Hakem İbn-i Uteybe şöyle demiştir: “Kim namazı kasten terk ederse kâfir olur. Kim zekâtı kasten terk ederse kâfir olur. Kim haccı kasten terk ederse kâfir olur. Kim Ramazan orucunu kasten terk ederse kâfir olur.” Ve Said bin Cubeyr şöyle demiştir: “Kim namazı kasten terk ederse kâfir olur. Kim zekâtı kasten terk ederse kâfir olur. Kim Ramazan orucunu kasten terk ederse kâfir olur.” Ve Dehhak şöyle demiştir: “Namazı boşa çıkaran sadece zekâttır (yani zekâtın terkidir).” Ve İbn-i Mes’ud şöyle demiştir: “Namaz kılan ama zekât vermeyenin namazı yoktur.”[22] İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) burada tekfirle alakalı bazı çok önemli meselelere işaret ediyor. Birincisi: Ehl-i Sünnet'in tekfir etmediği zina ve içki içmek gibi büyük küfür altı günahlardır. Ama büyük küfürden olan günahlarda Ehl-i Sünnet tekfire gidiyor. İkincisi: Ehl-i Sünnet'in tekfire gittiği küfürler iki kısımdır: Tekfirinde ittifak ettikleri küfürler ve tekfirinde ihtilaf ettikleri küfürler. Tekfirinde ittifak ettikleri küfürler kat’î delil veya icmayla sabit olan büyük küfürlerdir. Tekfirinde ihtilaf ettikleri küfürler ise kat’î delil veya icmayla sabit olmayan bilakis tartışılmış delillere dayanan ve bunun için ulemanın ihtilaf ettikleri büyük küfürlerdir. Bu mevzuyu “Tekfirin Hakikati” adlı kitapta izah ettim. Dileyen oraya müracaat edebilir. Üçüncüsü: Ehl-i Sünnet uleması ihtilaf edilmiş olan mevzularda tekfire giden ulemayı kötülememişlerdir ve tekfircilikle veya haricilikle suçlamamışlardır. Çünkü tekfire giden âlimler tercihlerini şer’î delile ve selefin istinbat kaidelerine dayandırmışlardır. Tekfir eden ve hatta sadece bahseden herkesi tekfircilik veya haricilikle suçlamak, İslam ümmetinde gittikçe yayılan Cehmileşmenin bir eseridir. “O zaman kötülenmiş olan tekfircilik nedir?” denilirse derim ki: Tekfircilik, şer’î delile ve selefin istinbat kaidelerine değil bilakis akılcılığa, heva ve hevese dayanan bid’at tekfirdir. Mesela şöyle derler: Oy kullanmak şirktir. Zeyd oy kullanıyor. O hâlde Zeyd müşriktir. Müşriki tekfir etmeyen kâfirdir. O hâlde Zeyd'i tekfir etmeyenler kâfirdir. Bu, ecnebi bir aklın çıkarımlarıdır. İslam aklı bu meselelere asla böyle yaklaşmaz. Adeta matematikte bir problem çözermiş gibi şer’î hükümler beyan ediyorlar. Oy kullanmanın hükmü ve failine verilen hüküm beyan edilmeden evvel “oy kullanmanın hükmü dinde hangi mertebede beyan edilmiştir? Fiilin aldığı hükümle faili arasındaki zorunluluk ne denlidir? Hüküm her ferde şamil midir yoksa muayyene hükmü tenzil ederken manilere itibar edilmesi vacip midir? Vacip ise hangi maniler muteberdir?” gibi soruların cevabı verilmesi lazımken tekfirci, düz mantıkla yargılara varır ve karşısındakini de bu yargılara icbar eder. Aksi takdirde o da kâfir olur. Zira kâfiri tekfir etmemiştir. Tekfircilerde saf akılcılığın eserlerini görmemek mümkün değildir. Veya şöyle derler: Oy kullanmak Kur’an, Sünnet ve selefin icmasıyla dinin aslını bozan şirktir. Hangi ayet veya hadis oy kullanmanın hükmünden bahsettiğini sorduğunda, kanunlar teşri edenlerin veya Allah (celle ve âlâ)'nın hükümleriyle hükmetmeyenlerin veya küfre kendi ihtiyarıyla itaat edenlerin veya tabi olanların şirkine delil olacak olan ayet ve hadisleri delil getirirler. Bu delillerin nasıl oy kullanmamaya delil olduklarını sorduğunda, ayetlere ve hadislere kendi anlayışlarına göre mana vererek ictihad etmeye başlarlar. Ama aynı zamanda oy kullanmanın hükmünün dinde apaçık beyan edilmiş, dinin aslından olan bir mesele olduğunu iddia ederler. Pekâlâ, apaçık beyan edilmiş ise o zaman niye ictihada muhtaçtırlar? Apaçık beyan edilmiş olan hükümler nakledilir. Zaten hüküm nazar ve istidlale muhtaç olmayıp nakilden ibaret olduğu için hükmü kabul etmeyen kâfir olur. Çünkü ilahi haberi inkâr etmiş olur. Ama aslen Kur’an ve Sünnette bahsi geçmeyen bir mevzuyu dinde apaçık beyan edilmiştir diye muhalifleri tekfir etmek haricilerin akılcılığından başkası değildir. Selefin icmasından bahsederler ama bırak icmayı seleften bir âlimin dahi oy kullanmakla alakalı bir sözünü getiremezler. Bu sapıklıkla yetinmeyip selefin icmasından sonra ulemanın ihtilafına itibar edilmez derler ve oy kullananları tekfir etmeyenleri kat’i icmayı bozuyorlar diye tekfir ederler. Ama aynı kişiler namazın terkini küfür görmeyenleri tekfir etmezler. Bu konuda ulemanın ihtilafına itibar ederek tekfire bir mani olarak işletirler. Pekâlâ, şer’î delillerin var olduğu ve ümmetin imamları tarafından nakledilen bir icmanın olduğu bir meselede daha sonra vaki olmuş olan ihtilafı etkili kabul ederken neye göre şer’î delillerde zikri lâfzen geçmeyen ve ulemanın sözlerinde zikredilmeyen bir meselede ihtilafı etkisiz kıldılar? Hangi delili kıyasa mani gördüler ki oy kullananları tekfir etmeyenler kâfirdir ama namaz kılmayanları tekfir etmeyenler kâfir değildir diyorlar? Bu sorulara cevap verecekleri yerine batıl şüpheler oluşturmaya çalışıp bizim şirki ve müşrikleri koruduğumuzu ve müşriklerin tekfir edilmemesi için bin bir dereden su getirdiğimizi iddia ederler. Benim müşriklere mazeretler üretmek gibi bir derdim yoktur. Allah'a hamd olsun. Oy kullanmanın hükmünden ve muayyene tenzil edilmesinde izlenilmesi gereken yoldan birçok yazıda bahsettim. Burada oy kullanmaktan bahsetmemin sebebi oy kullanmayı meşrulaştırmak veya oy kullananları müdafaa etmek için değildir. Onların bu tür çıkarımları da akılcılıklarına delilden başka bir şey değildir. Ya her oy vereni tekfir edensin veya hiçbir oy vereni tekfir etmeyensin. Ama bazılarını tekfir etmek ve bazılarını tekfir etmemek bu itikadî bozukluktur. Çünkü tekfircilere göre varlık ya siyah ya beyazdır. Siyah olmayan beyazdır. Beyaz olmayan siyahtır. Çünkü eşyada teb’izi (bölünmeyi, kısımlara ayrılmayı) kabul etmezler. Bir önceki yazıda bunu izah etmiştim. Velhasıl, tekfircilerin oy kullanmakla alakalı edindikleri batıl menhec sadece onların akılcılıkları için bir misaldir. Buna okul, beşeri mahkemeye tehaküm, halkın hükmü ve benzeri güncel birçok meseleyi ilave edebiliriz. Yoksa şeriatın tekfir etmeyi emrettiği her ferdi tekfir ederiz. Bu hususta Allah'tan başka kimseden korkmayız. Ama kendi kafamıza göre tekfir etmek bizim menhecimiz değildir. Hülasa: Akıl, Allah (celle ve âlâ)'nın insan üzerinde en büyük hüccetlerindendir. Zira insanı irade sahibi yapan akıldır ve hakkı görmesini ve ondan istifade etmesini sağlayan da akıldır. Bunun için aklın sıhhati insanın sıhhatidir. Dünyada kalbi kör olmayan ahirette de kör olmayacaktır. Lakin dünyada sadece beyniyle görenin ahiretini aydınlatacak kalbi olmayacaktır. İmam el-Buhari (rahimehullah)'ın Numan bin Beşir (radiyallahu anhu)'dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyurmuştur: ألا وإنَّ في الجَسَدِ مُضغَةً إذا صلَحَتْ صلَحَ الجَسَدُ كلُّه ، وإذَا فَسَدَت فسَدَ الجَسَدُ كلُّه ، ألا وهِيَ القَلبُ “Dikkat edin! Bedende öyle bir et parçası vardır ki o salah üzere olduğu zaman bütün beden de salahtadır. Ve eğer o ifsad olursa bütün beden fasid olur. Dikkat edin! O et parçası, kalptir.” Ve İmam Malik bin Enes (rahimehullah) şöyle demiştir: “Bu ümmetin ilkleri neyle ıslah oldularsa sonuncuları da ancak onunla ıslah olacaklardır. İlklerin zamanında din olmayan bugün de din değildir.” Binaenaleyh değerli İslam kardeşlerim; Kendinize dönün! Köklerinize ilerleyin! Fani dünyanın yalancı maslahatları için değil, ebedi ahiretin hakiki güzellikleri için yorulun! Allah’a hamd, Rasûlü Muhammed’e salât ve selam olsun. 1- Sad Sûresi 29 2- en-Nisa Sûresi 82 3- Âl-i İmran Sûresi 191 4- er-Rum Sûresi 8 5- et-Tevbe Sûresi 127 6- Miftâhu Dâri’s-Seâde, 1/117. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye baskısı 7- el-Bakara Sûresi 260 8- el-A’raf Sûresi 179 9- el-Hacc Sûresi 46 10- Kaf Sûresi 37 11- İlki el-Farabi’dir. Hatta el-Muallimu’s-Sani (ikinci muallim) olarak anılır. el-Muallimu’l-Evvel (birinci muallim) Aristo’dur. 12- el-İşaratu ve’t-Tenbihat, 122.sayfa. (Daru’l-Mearif, üçüncü baskı m.1983) 13- el-Mevâkıf fi İlmi’l-Kelam, 1/31. Daru’l-Cîl, birnici baskı m.1997 14- Mukaddimetu İbn-i Haldûn 458. Daru’l-Fikr baskısı 15- et-Tarifât 1/237. Dâru’l-Kutubi’l-Arabi, birinci baskı h.1405 16- Mantık ilminin vazgeçilmez mukaddime kitabı İsagoci’nin müellifi m.305’de vefat eden Yeni Platoncu Felsefeci ve Aristoteles’in Organon’unda tesis ettiği düşünce yasalarını geliştiren Yunan Porphyrios (Porfirios)’dur. 17- el-Bahru’l-Muhitu fi Usuli’l-Fıkh, 1.cüz/98.sayfa. (Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye baskısı h.1421) 18- Burada kastettiğim şer’î ahkâmdır. Yoksa, amel de imandır. 19- Camiu’l-Meseili l’İbn-i Teymiyye, 2.cilt/166,167.sayfa. (Dar-u Alemi’l-Fevaid, birinci baskı h.1422) 20- Mecmuu’l-Fetâva 11/344. Daru’l-Vefa, üçüncü baskı h.1426 21- Burada Ebu Bekir'den kastettiği ya İmam Ahmed (rahimehullah)'ın talebesi olan Ebu Bekir el-Mervezi (rahimehullah)'tır veya Hanbelilerin büyüklerinden olan Ebu Bekir Ğulamu'l-Hallâl (rahimehullah)'tır. 22- Mecmuu'l-Fetava, 7/302. Daru'l-Vefa, üçüncü baskı h.1426 Tarık Ebu Abdullah

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَنِيعٍ وَعَلِىُّ بْنُ حُجْرٍ- الْمَعْنَى وَاحِدٌ قَالاَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَيُّوبَ عَنْ أَبِى الْمَلِيحِ بْنِ أُسَامَةَ عَنْ أَبِى عَزَّةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- « إِذَا قَضَى اللَّهُ لِعَبْدٍ أَنْ يَمُوتَ بِأَرْضٍ جَعَلَ لَهُ إِلَيْهَا حَاجَةً أَوْ قَالَ بِهَا حَاجَةً İmam et-Tirmizi (rahimehullah) şöyle der: Bize Ahmed bin Meni’ ve Ali bin Hucr tahdis ettiler, dediler ki: Bize İsmail bin İbrahim tahdis etti, o da Eyyub’tan, o da Ebu’l-Melîh bin Usame’den, o da Ebu Azze’den dedi ki: Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) şöyle buyurdu: “Allah bir kulun bir yerde ölmesini takdir ettiğinde onun için oraya bir hacet var eder (veya) ona orada bir hacet var eder.” بسم الله الرحمن الرحيم Allah’a hamd ve Rasûlü Muhammed’e, ehl-i beytine ve ashabına salât ve selam olsun. Bir: Hadisin senedi ve hükmü: Ahmed bin Meni’: Ahmed bin Meni’ bin Abdurrahman el-Beğavi. Ebu Cafer el-Asam (rahimehullah). İmam Ebu Hatim er-Razi (rahimehullah) “saduktur” demiştir. İmam en-Nesei ve Hafız İbn-i Hacer (rahimehumullah) “sikadır” demişlerdir. Ebu Cafer el-Asam (rahimehullah) hicrî 240’larda vefat etmiştir. Ali bin Hucr: Ali bin Hucr bin İyâs bin Mukatil es-Sadi. Ebu’l-Hasan el-Mervezi (rahimehullah). İmam en-Nesei (rahimehullah) “sika, çok güvenilir ve hafızdır” demiştir. Hafız el-Mizzi (rahimehullah) “çok dikkatli, hafız, sika ve çok güvenilirdir” demiştir. Ve Hafız İbn-i Hacer (rahimehullah) “sikadır, hafızdır” demiştir. İmam Ebu’l-Hasan el-Mervezi (rahimehullah) hicrî 244’te vefat etmiştir. İsmail bin İbrahim: İsmail bin İbrahim bin Mıksem el-Esedi. Ebu Bişr İsmail bin Uleyye (rahimehullah). İmam Ebu Davud (rahimehullah) “her muhaddis hata yapmıştır, İsmail bin Uleyye hariç” demiştir. İmam en-Nesei (rahimehullah) “sikadır, sebttir” demiştir. İmam İbn-i Mehdi (rahimehullah) “İbn-i Uleyye muhaddislerin efendisidir” demiştir. Ve İmam Ali el-Medinî (rahimehullah) “hadiste ondan daha sağlamı yoktur” demiştir. İmam İsmail bin Uleyye (rahimehullah) hicrî 193’te vefat etmiştir. Eyyub: Eyyub bin Ebu Temime (Keysan) es-Sahtiyâni. Ebu Bekr el-Basri (rahimehullah). İmam Ebu Hatim er-Razi (rahimehullah) “o sikadır, onun gibisi sual edilmez” demiştir. İmam Hasan el-Basri (rahimehullah) “Basralı gençlerin efendisi Eyyub’tur” demiştir. İmam Ebu Bekr el-Humeydi (rahimehullah) şöyle der: “İbn-i Uyeyne, tabiinden 86 kişiyle görüşmüştür” ve şöyle derdi: “Onlardan Eyyub gibisiyle görüşmedim”. İmam Ahmed (rahimehullah) onu İmam Malik bin Enes’e takdim ederdi ve “zamanında Basra ehlinin imamıdır” derdi. İmam Şu’be (rahimehullah) “onun gibisini görmedim” demiştir ve İmam İbn-i Mehdi (rahimehullah) “Basra ehlinin hüccetidir” demiştir. İmam Eyyub es-Sahtiyâni (rahimehullah) hicrî 131’de vefat etmiştir. Ebu’l-Melîh bin Usame: Âmir (veya Zeyd) bin Usame (bin Âmir ) bin Umeyr el-Huzeli. Ebu’l-Melîh el-Basri (rahimehullah). İmam Ebu Zura’ er-Razi (rahimehullah) “sikadır” demiştir. Ve İmam ez-Zehebi ve Hafız İbn-i Hacer (rahimehumullah) “sikadır” demişlerdir. Ebu’l-Melîh bin Usame (rahimehullah) hicrî 98’de vefat etmiştir. Ebu Azze: Yesâr bin Abd. Ebu Azze el-Huzeli el-Basri (radiyallahu anhu). İmam el-Buhari, İmam el-Mizzi ve Hafız İbn-i Hacer (rahimehumullah) “sahabidir” demişlerdir. Ebu Azze (radiyallahu anhu) hicrî 90’larda vefat etmiştir. Hadis sahihtir. İmam et-Tirmizi (rahimehullah) Sünen’inde ve İmam el-Hâkim (rahimehullah) Mustedrek’inde bu yolla tahric etmişlerdir. Farklı lafızlarla İmam Ahmed (rahimehullah) Musned’inde ve İmam et-Taberani (rahimehullah) Mucemu’l-Kebir’inde Matar bin Ukâmis yoluyla tahric etmişlerdir. İmam et-Tirmizi ve İmam el-Hâkim (rahimehumullah) hadis için, sahihtir, demişlerdir. İki: Hadisten çıkarılacak bazı faydalar: Bir: (إذَا قَضَى الله) (Allah takdir ettiğinde): Kadere iman, imanın altı rüknünden birisidir. Olmadığı zaman imanın da olmadığı, İslam Dininin en yüce ve en önemli mevzularındandır. Kadere selefi süluk üzere iman etmek dünya ve ahiret saadetini kazandırdığı gibi, kaderi inkâr etmek veya kader inancında sapmak dünya ve ahirette sıkıntılara, hüsrana ve azaba sebep olur. Her ne kadar kader mevzusu fıtri olsa ve şer’î nasslarda çokça işlenmiş olsa da akide mevzuları içinde en zor anlaşılan mevzu olmuştur. Kader konusunu doğru anlamak muhakkak sadece Selefi Salihinin fehmiyle, Kur’an ve Sünnet ışığı altında mümkündür. Bu bahiste görüşün ve ictihadın nasibi yoktur. Kim bu mevzuda görüş ve ictihada pay çıkarırsa kesinlikle bedbahtlardan olur. İnsana vacip olan, Allah (azze ve celle)’nin kaza ve kaderine icmalen iman etmesidir. Hayrın da şerrin de itaatin de masiyetin de ancak O’nun meşiyetiyle var olacağına iman etmesidir, inzal buyurduğuna iman ve tasdik edip, emir ve nehiylerine itaat etmesidir. Güzel bir iş yaptığında bundan ötürü Allah (subhanehu ve teâlâ)’ya hamd etmeli, kötü bir iş yaptığında bundan ötürü Rabbine istiğfar etmeli. Bilmeli ki, o da bu da Allah (azze ve celle)’nin takdiriyledir. Lakin kötü işine kader ile delil getirmeye kalkışırsa İblis gibi mel’un olur. Zira Âdem (aleyhissalatu vesselam) günahkâr olduğunda Rabbine yöneldi, tevbe edip merhametini niyaz etti. Allah (azze ve celle) de onu bağışladı ve ona hidayet etti. Fakat İblis günahında ısrar etti ve itaatsizliğine kaderi delil gösterdi. Allah (azze ve celle) de onu lanetledi ve ilelebet merhametinden kovdu. Kadere imanın mertebeleri veya rükünleri: Kader mevzusunu doğru anlamak için kaderin şu dört mertebesini bilmek lazım gelir. Aynı zamanda kadere iman (ki kadere iman, imanın altı esasından biridir) ve dolayısıyla bütünüyle iman ancak bu dört mertebenin tahakkuk etmesiyle tam olduğundan dolayı bu mertebelere kaderin rükünleri de denilmiştir. Bu mertebeler şunlardır: Birinci mertebe: İlim. Yani kulun Allah (subhanehu ve teâlâ)’nın ilminin her şeyi kuşatmış olduğuna iman etmesidir. O, her şeyi bütünüyle ve ayrıntılarıyla bilendir. Bu ister Kendi fiilleri veya kulların fiilleri veya kâinatta var olan herhangi bir şey olsun. O’nun ilmi geçmişte olmuş, hazırda olan, gelecekte olacak, olmamış ve eğer olsaydı nasıl olurdu, her şeyi kuşatmıştır. O, kullarını onları yaratmadan önce bilendir. Onları yaratmadan önce rızıklarını, amellerini, nerede ve ne zaman ve nasıl öleceklerini de bilendir. O, kulların her hareketini ve hareketsizliklerini, açığa vurdukları ve gizledikleri her şeyi bilendir. Var olan ve olmayan hiçbir şey O’nun ilminden gizli kalmaz. Allah (subhanehu ve teâlâ) Sebe Sûresi 3.ayette şöyle buyuruyor: “Göklerde ve yerde zerre ağırlığınca hiçbir şey O'ndan saklı kalmaz. Bundan daha küçük olanı da daha büyük olanı da istisnasız, mutlaka apaçık bir kitapta (yazılı) dır.” İkinci mertebe: Kitabet. Yani kulun Allah (azze ve celle)’nin ilmi ile önceden bildiği mahlûkatın mukadderatını Levh-i Mahfuz’a yazmış olduğuna iman etmesidir. Var olan ve olmayan her şey Levh-i Mahfuz’a yazılmış olduğu gibi cereyan edecektir. İmam el-Buhari (rahimehullah)’ın Abdullah bin Amr bin As (radiyallahu anhuma)’dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: “Allah, mahlûkat için takdir ettiğini semaları ve arzı yaratmadan elli bin yıl önce yazmıştır.” Üçüncü mertebe: Meşiyet. Yani kulun her şeyin ancak Allah (subhanehu ve teâlâ)’nın isteği ile cereyan ettiğine iman etmesidir. Hareket ve durgunluk, hidayet ve sapıklık, itaat ve masiyet, her şey ancak O’nun meşiyeti ile gerçekleşir. İmam Müslim (rahimehullah)’ın Abdullah bin Amr bin As (radiyallahu anhuma)’dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: “Muhakkak ki bütün Âdemoğulların kalpleri bir kalp gibi er-Rahman’ın parmaklarından ikisi arasındadır. Onu dilediği yere çevirir.” Sonra Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle dedi: “Ey Allah’ım! Ey kalpleri çeviren! Kalplerimizi itaatine çevir!” Dördüncü mertebe: Halk etme. Yani kulun bütün kâinatın zatlarıyla, sıfatlarıyla ve amelleriyle mahlûk olduğuna iman etmesidir. Allah (celle ve âlâ) dışında her şey yaratılmış ve yoktan var olmuştur. Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: “Her şeyi yaratan Allah’tır.” 1 Bir insanın imanı ancak kaderin bu dört rüknüne iman etmesiyle tamamlanır. Bu rükünlerde bir kusur doğrudan imanda bir kusur var eder. Kaderi inkâr etmek ise küfürdür ve tevhidin aslını bozar. İmam el- Lâlekâî ve İmam el-Âcuri (rahimehumullah ) İbn-i Abbas (radiyallahu anhuma)’nın şöyle dediğini naklederler: “Kader, tevhidin nizamıdır. Kim Allah’ı birler ve kadere iman ederse onun tevhidi tamamlanmıştır. Ve her kim Allah’ı birler ve kaderi yalanlarsa, onun yalanlaması tevhidini bozmuştur.” Yine İmam el-Lâlekâî (rahimehullah) İmam Hasan el-Basri (rahimehullah)’ın şöyle dediğini nakleder: “Her kim kaderi yalanlarsa İslam’ı yalanlamıştır.” Ve İmam Ahmed (rahimehullah) şöyle demiştir: “Kader, Allah’ın kudretidir.” Ebu’l-Vefa bin Akil (rahimehullah) İmam’ın sözünü şöyle izah eder: “Zira kaderi inkâr etmek, Rabb Teâlâ’nın kulların amellerini yazması, takdir etmesi ve halk etmesi kudretini inkâr etmektir.” Kadere imanda insana vacip olan miktar: İnsana vacip olan, zikri geçen dört mertebe dâhilinde kadere iman etmektir. Bu iman tafsili bir bilgiye dayanmak zorunda değildir. Mücmel bir iman sıhhati için kâfidir. Yani insanın şöyle iman etmesi kâfi gelir: Vuku bulan herhangi bir şey ancak Allah (azze ve celle)’nin onu bilmesiyle, yazmış olmasıyla, istemiş olmasıyla ve yaratmış olmasıyla vuku bulur. Aynı zamanda kul, Allah (subhanehu ve teâlâ)’nın itaati emrettiğine ve masiyeti nehyettiğine iman eder. Bunun için itaat üzere olur ve Allah (azze ve celle)’ye isyan etmekten uzak durur. İtaat türünden bir amel işlediğinde Allah (azze ve celle)’nin onu itaate hidayet ettiğinden ötürü ve salih amel işlemeyi kendisine kolaylaştırdığı için Allah (subhanehu ve teâlâ)’ya hamd etmeli, nefsine terk edildiğinden dolayı masiyet türünden bir amel işlediği zaman da hemen tevbe edip Allah (azze ve celle)’den mağfiret dilemeli. İşler istediği gibi yürüdüğü zaman bundan dolayı hamd etmeli ve Allah’a itaat üzere sabretmeli. Kendisine verilen bolluktan ötürü şımarmamalı, haddini aşıp nankörlük etmemeli. Ve eğer işler istediği gibi gitmezse bilmeli ki her şey Allah (azze ve celle)’nin takdir ettiği gibi cereyan eder. Bütün işler her şeyi bilen, hiçbir şeye muhtaç olmayan, engin merhamet, şefkat ve adalet sahibi olan Allah (azze ve celle)’nin emriyle cereyan eder. O emrederken Kendi menfaati için veya Kendi maslahatını korumak için değil, kulun menfaati, maslahatı ve hayrı için emreder. Şu hâlde insan bilmeli ki, eğer başına hoşlanmadığı bir şey gelirse bu onun için o vakitte ve durumda en hayırlısı olduğu içindir. Ona karşı en şefkatli ve en merhametli olan Rabbinin yazdığıdır. İlahi takdir ve kulun fiili: Kadere iman, insanın hakiki manada fiil sahibi olmasını nefyetmez. İnsan kendi iradesi ve ihtiyarı ile fiil işler. Bu fiiller ister itaat türünden veya masiyet türünden olsun. Fiili halk eden ve takdir eden ise Allah (celle ve âlâ)’dır. Bunun için kul fiillerinden mes’uldür. İtaatini mağfiret, hidayet ve ecir takip eder. İsyanında ısrar ederse ise cezası mağfiretten, hidayetten ve ecirden nasipsizlik olur. Bunun delilleri Kur’an ve Sünnette çoktur. Bunlardan en açık olanlardan birisi şudur: Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ Ma (مَا) harfi ya masdar ma’sıdır. Bu hâlde ayetin manası “Sizi de amellerinizi de halk etmiş olan Allah’tır.” olur. Veya ma-i mevsuledir. Bu hâlde ayetin manası “Sizi de ve sizin yaptıklarınızı da halk etmiş olan Allah’tır.” 2 Bu ayet-i kerime kulların fiillerinin yaratılmış olduğuna açık delildir. Ve el-Mülk Sûresi 2.ayette şöyle buyuruyor: “O, hanginizin daha iyi ve güzel amel edeceğini sınamak için ölümü ve hayatı yarattı.” Sınama ise ancak hür irade ve ihtiyar ile vuku bulan amelde söz konusu olur. Şu hâlde nassların ifadesiyle kullar hayırda ve şerde hakiki faillerdir ve aynı zamanda Allah (azze ve celle)’nin kudreti bütün fiilleri ve sıfatları kuşatmıştır. Her şeyin Halikı O’dur. Ehli Sünnet’in bu mevzuda akidesi budur. Bu hususun hulasası şudur: Allah (subhanehu ve teâlâ) kulun ne yapacağını onu (kulu) yaratmadan önce biliyordu ve onun hakkında neyi yaratacağını biliyordu. Buna göre Levh-i Mahfuz’a kul ile alakalı mukadderatı yazdı. Bunun akabinde Allah (azze ve celle) kul için nasıl istediyse ve takdir ettiyse kul öyle amel edecek. Kul hakkında ancak Allah (azze ve celle)’nin yazdığı cereyan edecek. Saadeti yazdığı kulları hidayet edecek ve hüsranı yazdığı kulları saptıracak. Cennet ehlini bildiği için ehlini onu kazandıracak amellere hidayet edecek. Cehennem ehlinden olanları bildiği için de ehline onu kazandıracak amelleri kolaylaştıracak. Kader kulun ameli için ölçü olmaz: Kulun ameli için ölçü Allah (azze ve celle)’nin o fiili yazıp yazmamış olması değil, bilakis Allah (azze ve celle)’nin kuldan o fiili işlemesini isteyip istememesidir. Kula yönelik şer’î teklif ve kendisinden beklenen kulluk, Rabbinin razı olduğu ve sevdiği zahiri ve batıni amelleri işlemektir. Amel icaben emredilmiş veya tahrimen nehyedilmiş ise itaat etmesi vacip olur. İstihbaben emredilmiş veya kerahaten nehyedilmiş ise itaati mendup olur. Şari’nin ne bu yönde ve ne de o yönde bir hitabı yoksa muhayyerdir. İster yapar ister yapmaz. Fakat “Allah yazdıysa yapacağım, yazmadıysa yapmayacağım” diyerek ameline kaderi ölçü koyması batıldır. Mesela güneş battıktan sonra “bakalım, Allah akşam namazını kılmamı yazdıysa nasıl olsa kılacağım, yazmadıysa da ne yapsam da kılamam” diyerek oturup da ne olacağını bekleyemez. Bilakis, Allah (azze ve celle)’nin kendisinden o vakit istediğine itaat ederek abdest alıp üç rekât namaz kılma mecburiyetindedir. Bu bağlamda mühim bir hususa kısa da olsa değinmek istiyorum. Sebeplerden istifade etmek tevekkül ve yakine aykırı değildir. Bilakis, bizzat marifet ve yakinin ta kendisi olabilir. Zira sebepler iki kısımdır: Bir: Bizzat ibadet olan sebep: Bu, insanın sebep ile kaderin ilişkisini idrak ederek sebepten istifade etmesidir; mesela dua gibi. İki: İnsanın tevellüt âlemi olan Dünya’nın kuralları dâhilinde sebep-müsebbeb ilişkisinde sebepten istifade etmesidir. Sebeplere iltifat etmeyip, kalbin yalnız Allah (azze ve celle)’ye bağlı olması şartıyla bu caizdir. İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah) şöyle der: “Sebepleri külliyen terk etmek tevhid makamında ihlaldir. Ve Allah’ı bırakıp sebeplere itimat etmek tevhidde şirktir.” Sebepleri külliyen terk etmek her iki hâlde de tevhid makamında bir ihlal olur. Birinci durumda dünyevi sebepleri terk ederek Allah (subhanehu ve teâlâ)’nın var ettiği nizama muhalif olmuş olur ve böylece kullukta haddini aşmış olur. Dinî sebeplerin terki hâlinde ise ihlali daha barizdir; zira ilahi emirlere muhalefet etmiş olur. Mesela bir kişi, “Nasıl olsa her şey takdir edilmedi mi? O hâlde yazılmış ise olacak, yazılmamış ise ne yaparsan yap olmayacak. Şu hâlde sebepleri kullanmakta bir fayda yoktur” dese, derim ki: “o hâlde acıktığın zaman yemek yeme, zira sana doymak yazılmış ise, doyacaksındır, yemek yesen de yemesen de. Veya çocuk sahibi olmak için eşinle birleşme, zira sana çocuk yazılmış ise olacaktır, eşine yaklaşsan da yaklaşmasan da.” Elbette her akıl sahibi böyle bir inancın batıllığını görebilir. Hatta kimisi daha da ileriye giderek dinî sebepleri gereksiz görüyorlar ve mesela şöyle diyorlar: “Dua etmeye gerek yok, zira arzulanan takdir edilmişse vuku bulacaktır, kul dua etse de etmese de. Fakat takdir edilmemişse vuku bulmayacaktır, dua etse de etmese de.” Bu sözün sahibi hafif ifadeyle cahil ve marifetullahtan nasipsizdir. Ehli Sünnet ulemasının söylediği gibi, mukadderattan sebep ile takdir edilmiş olanı vardır. Bu tür kader sebepten mücerred takdir edilmemiştir, bilakis sebebin vuku bulmasına bağlıdır. Sebep vuku bulursa takdir edilen de vuku bulur. Sebep vuku bulmazsa takdir edilen de vuku bulmaz. Mesela, tokluk yemek yemeye bağlıdır. Yemek yenilirse tokluk var olur. Yenilmezse var olmaz. Bu, kadere mütenakız değildir. Zira sebebi de sebebe bağlı olan kaderi de Allah (celle ve âlâ) ezeli ilmiyle yazmıştır. Ezeli ilmiyle yazmış olduğu kaderin tahakkuk etmesi için sebepler tevellüt eder. Bir de sebebe bağlı, lakin sebebin oluşumu marifetullahtan neşet eden mukadderat vardır. Bu mevzuyu izah etmek ben gibilerini aciz bırakır ama bu hadisin ikinci kısmı bu mevzuyu konu ettiğinden dolayı orada bu mevzuyu Allah (celle ve âlâ)’nın yardımı ve hidayetiyle açmaya çalışacağım. Burada sadece bu sebeplerden birisini hatırlatmak istiyorum: O sebep, duadır. Dua bu sebeplerin en güçlüsü ve en faydalısıdır. Allah (azze ve celle)’yi en iyi tanıyanlar bu sebebi en çok ve en iyi kullananlar olmuşlardır. Nebiler (aleyhimussalatu vesselam)’ın ve sahabe (radiyallahu anhum)’un siretlerinde bunun için çok misaller vardır. Mesela Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in Bedir Savaşı’nın akşamından başlayarak devamlı ellerini semaya doğru kaldırıp Ebu Bekir (radiyallahu anhu)’nun ona (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’e acıyıp, “Ya Rasûlallah! Rabbine niyaz ettiğin yetişir. Nefsim elinde olan Allah'a yemin ederim ki, O sana olan va’dini muhakkak yerine getirecektir.” değinceye kadar dua etmesi gibi. Veya güçlü bir orduya sahip olmasına rağmen çokça dua eden ve ashaba şöyle nasihat eden Ömer (radiyallahu anhu) gibi: “Galip gelmeniz çokluğunuzdan değildir. Ancak semadan gelen destek iledir.” Mü’min savaşçı en güçlü silahını elden bırakmamalı, aksi takdirde sayısı ne kadar çok olursa olsun ve techizatı ne kadar mükemmel olursa olsun hezimeti kesindir, vallahi kesindir. Kalbin iştirak etmediği bir cihad semadan destek görmez. Yeri ve semavatı aydınlatmayan bir cihad semadan destek görmez. El-Hâkim (rahimehullah)’ın sahih diyerek Ali (radiyallahu anhu)’dan tahric ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: “Dua, mü’minin silahıdır. Ve dinin direğidir. Ve semavatın ve arzın nurudur.” İşlenmiş masiyet için kader delil olmaz: İmam İbn-i Teymiyye (rahimehullah)’ın dediği gibi “kadere iman edilir, hüccet getirilmez”. Hiçbir masiyet sahibi işlediği günaha Allah (azze ve celle)’nin yazdığı kaderi delil getirerek amelinin hakiki faili olmadığını ve binaenaleyh mükellef olmadığını iddia edemez. Ederse müşrikler gibi demiş olur. Allah (subhanehu ve teâlâ) onlar hakkında şöyle buyuruyor: “Müşrikler diyecekler ki: “Eğer Allah dileseydi, biz de atalarımız da şirk koşmaz, hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” 3 Böyle söyleyenler, üstü kapalı “biz işlediğimiz şirkleri ve günahları kendi irademizle değil, Allah’ın emriyle işledik. Binaenaleyh işlediklerimizden mükellef değiliz” demek istiyorlar. Nitekim melun imamları İblis de Rabbine isyan sebebini kendi azgın ve mütekebbir nefsinde değil, Rabbinin emrinde, kaderinde iddia etmişti ve intikama yemin etti ve ebediyyen küçültülmüş, kınanmış ve kovulmuş olan oldu. Dünya ve ahirette mücrimlerin imamı oldu. “(Allah azze ve celle) Dedi ki: “Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan nedir?”(İblis aleyhillane) “Ben ondan daha üstünüm. Çünkü beni ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın” dedi. (Allah celle ve âlâ) “Öyle ise, “İn oradan!” Orada büyüklük taslamak senin haddin değildir. Çık! Çünkü sen aşağılıklardansın!” buyurdu. (İblis) “Bana (insanların) tekrar dirilecekleri güne kadar mühlet ver” dedi. (Allah celle ve âlâ) “Haydi, sen mühlet verilenlerdensin” buyurdu. (İblis dedi ki:) “Öyle ise beni azdırmana karşılık, yemin ederim ki ben de onları saptırmak için Senin doğru yolunun üstüne oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve Sen onların çoklarını şükredenlerden bulmayacaksın!” (Allah azze ve celle şöyle buyurdu:) “Haydi, yerilmiş ve kovulmuş olarak oradan çık! Andolsun ki, onlardan kim sana uyarsa, sizin hepinizi cehenneme dolduracağım!” 4 Babamız Âdem ve anamız Havva (aleyhimussalatu vesselam) ise işledikleri günahı itiraf ettiler, boynu bükük, aciz ve Rabbinin merhametine muhtaç şekilde tevbe ettiler ve mağfiret dilendiler ve “Rabbimiz, biz kendimize zulmettik. Eğer bize mağfiret ve rahmet etmezsen muhakkak ki zarara uğrayanlardan oluruz.”5 dediler. “Âdem de Rabbinden bazı kelimeler belleyip aldı (tevbe etti). O da tevbesini kabul buyurdu. Çünkü O et-Tevvab, er-Rahim olandır.” 6 Bir şüpheye cevap: Şüpheci şöyle diyebilir: Fakat Âdem, Musa’ya işlediği günah için kader ile delil getirmemiş midir? Ve Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) “Böylece Âdem, Musa'ya delille galip oldu” dememiş midir? Buna cevap olarak derim ki: İmam el-Buhari (rahimehullah) Ebu Hureyre (radiyallahu anhu)’dan Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Âdem ile Musa birbirine hüccet getirip çekiştiler. Musa, Âdem'e “Sen, günahın seni cennetten çıkartmış olduğu Âdem'sin” dedi. Âdem de Musa'ya “Sen, Allah'ın risaleti ve kelamı ile seçip üstün kıldığı Musa'sın. Sonra sen, ben yaratılmadan evvel üzerime takdir edilmiş bir işten dolayı beni kınıyorsun!” dedi.” Bunun ardından Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) iki kere “Böylece Âdem, Musa'ya delil ile galip oldu.” buyurdu. Bu hadis şüphe sahibinin lehine değil, bilakis aleyhine delildir. Zira daha önce de geçtiği gibi kul, ne kaderi engelleyebilir ve ne de takdirin sebebini iptal edebilir. Allah (azze ve celle)’nin kudreti karşısında kul mutlak acizdir. O’nun yazdığı muhakkak vuku bulacaktır. Bu açıdan Âdem ile Musa (aleyhimussalatu vesselam) ve herhangi bir başkası arasında fark yoktur. Ve özellikle risalet ve kelam ile seçilip ve üstün kılınmış olan Musa (aleyhisselam) hiçbir mahlûkun âlemlerin Rabbi olan Allah (celle ve âlâ)’nın emri dışına çıkamayacağını elbette bilendir. Dolayısıyla def-i muhal olan bir şeyden ötürü Âdem (aleyhisselam)’ı ayıplaması Musa (aleyhisselam)’ı yenik duruma düşürmüştür. Yoksa Âdem (aleyhissalatu vessellam) bu sözüyle “işlediğim günahı Allah bana yazmıştır, benim bu günahta bir payım yoktur, ben işlediğim ameli kendi ihtiyarımla değil, Allah’ın zorlamasıyla yaptım” deyip, Musa (aleyhissalatu vessellam) da buna mukabil “o hâlde sen yapmış olduğundan sorumlu değilmişsin. Rabbim seni zorlamış” diyerek Âdem’in ihticacını kabul etmiş değildir. Bilakis Âdem (aleyhisselam) Musa (aleyhisselam)’a karşı Allah (azze ve celle)’nin buyurduğu gibisinin aynısıyla galip olmuştur. Allah (celle ve âlâ) şöyle buyuruyor: “Yeryüzünde vuku bulan ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki Biz onu yaratmadan önce bir kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah'a göre kolaydır.” 7 Ve şöyle buyuruyor: “Allah'ın izni olmaksızın hiçbir musibet isabet etmez. Kim Allah'a inanırsa, Allah onun kalbini doğruya hidayet eder. Allah her şeyi bilendir.” 8 İki: (لِعَبْدٍ أنْ يَمُوتَ بِأرْضٍ) (Bir kulun bir yerde ölmesini): Her nefis ölümü tadacak. Bu fani dünyada herkesin yakinen öğrendiği en büyük gerçektir ölüm. Aynı zamanda insanın en büyük korkusudur. Ya fani dünyayı bırakmak istemediği ama bırakma mecburiyetinde olduğunu bildiği için veya geleceğinden endişeli olduğu için. Ancak sahih bir iman insanın ölüm korkusunu arzuya çevirebilir. Zira sahih iman sahibi insan Rabbinin engin merhametinden ümitli olabilir. Rabbinin kudretinden korkar ve nusretinden emindir: “Ey iman edenler! Eğer siz Allah'a yardım ederseniz O da size yardım eder, ayaklarınızı sabit kılar (kaydırmaz).” 9 Yani ey mü’minler! Eğer siz Allah’ın dinine yardım ederseniz, ilahi emir ve nehiyleri itaatinizle ve itaat ettirmenizle muhafaza eder ve ikame ederseniz, âlemlerin Rabbi olan Allah (celle ve âlâ) da sizi muhafaza eder, ayaklarınızı dünyada ve kabirde ve Arasat’ta ve Sırat’ta -ta ki ebedi meskeninize, cennetinize girinceye kadar- sabit kılar, kaydırmaz. Allah (azze ve celle) şöyle buyuruyor: “Allah, iman edenlere dünya hayatında da ahirette de sağlam söz üzere sebat verir. Zulmedenleri de Allah saptırır. Allah dilediğini yapar.” 10 Ey kendine zalim nefis! Rabbinin yedi semanın üzerinden inen tehdidine kulak ver! Kalbini aç! Rabbinin sözleri sana nur olsun, yolunu aydınlatsın! Bir gün ölüm sana da çatacak. Gafillerden olma! Vuku bulacağı kesin olan her şey yakındır. Kendini dünyada Rabbine ispat et ki, Rabbin de sana dünyada ve dünya sonrasında sağlam söz yani La ilahe illallah Muhammed’en Rasûlullah üzere sebat versin. Zalimlerden olma, zira zalimleri Allah (subhanehu ve teâlâ) kendi nefislerine terk eder ve onlar yoldan saparlar. Hatta kendilerini ve kendileri için faydalı olanları unuturlar ve hayvanlardan beter olurlar: “Ey iman edenler, Allah'tan korkun. Herkes yarın için neyi takdim ettiğine baksın. Allah'tan korkun. Hiç şüphesiz Allah yaptıklarınızdan haberdardır. Kendileri Allah'ı unutmuş, böylece O da onlara kendi nefislerini unutturmuş olanlar gibi olmayın. İşte onlar fasık olanların ta kendileridir.” 11 Bil ki âlemlerin Rabbi olan Allah (celle ve âlâ)’nın kudretinin üzerinde hiçbir kudret yoktur. O, dilediğini yapar ve ancak O’nun dilediği olur. Şu hâlde değerli kardeşim, ölümün ne zaman, nerede ve nasıl geleceği senin derdin olmasın. Onun Sahibi onu zaten seni henüz yaratmadan evvel yazdı. Kalem kalktı, mürekkep kurudu, defter kapandı. Nice aramızda yürüyen insanların isimleri ölülerin arasına yazıldı bile. Uçak mıdır, düşman silahından gelen kurşun mu veya Allah korusun yaşlılık, hastalık, araba kazası, elektrik çarpması veya kardeş silahından gelen kurşun mu? Beytu’l-İzze Sahibinin yazdığını kim değiştirebilir ki? Hayır! Senin derdin değerli kardeşim, henüz ölmeden, diriyken ve amel sahibiyken itaatini, şükranını, hamdını, acizliğini, muhtaçlığını, sevgini, arzunu O’na, Rabbine, Sahibine göstermek olsun. Üç: (جَعَلَ لَهُ إلَيْهَا حَاجَةً (أوْ قَال) بِهَا حَاجَةً)(Onun için oraya bir hacet var eder (veya) ona orada bir hacet var eder). Yani kulu oraya veya o amele birbirinden tevellüt eden sebepler ilişkileri dâhilinde yönlendirir. Bu hadis-i şerifin ikinci kısmıdır ve ilahi marifetin sırlarından ve her gözün göremediği bilakis sadece kalp gözüne gizli olmayan fıkıhtan bahseder. Hadisin ilk kısmının şerhinde geçtiği gibi Ehl-i Sünnet ulemasına göre sebep ile takdir edilmiş olan mukadderat vardır. Bu tür kader sebepten mücerred takdir edilmemiştir, bilakis sebebin vuku bulmasına bağlıdır. Sebep vuku bulursa takdir edilen de vuku bulur. Sebep vuku bulmazsa takdir edilen de vuku bulmaz. Mesela, tokluk yemek yemeye bağlıdır. Yemek yenilirse tokluk var olur. Yenilmezse var olmaz. Bu durum kadere mütenakız değildir. Zira sebebi de sebebe bağlı olan kaderi de Allah (celle ve âlâ) ezeli ilmiyle yazmıştır. Ezeli ilmiyle yazmış olduğu kaderin tahakkuk etmesi için sebepler tevellüt eder. Bir de sebebe bağlı, lakin sebebin oluşumu Marifetullah’tan neşet eden mukadderat vardır. Bu tür mukadderatı anlamakta Müslümanlar bugün maalesef bir hayli zorluk çekiyorlar. Bunun başlıca iki sebebi vardır. Birinci ve asıl sebep ümmete hâkim olan akılcılıktır (Aristo mantığı). İkinci sebep bu tür mukadderatı dinlerini batinî felsefeye ve ecnebî mitolojilere bina etmiş olan tasavvufçuların konu etmeleridir. Bu da yine ümmette yayılmış olan akılcılığın bir neticesidir. Zira Aristo mantığının İslam ümmetine musallat olmasıyla akıl; rasyonel, fiziksel âleme hapsedildi ve duyu üzeri âlem irrasyonel, metafiziksel oldu. İslam felsefecileri ve kelamcıları bu ayırımı tabiat ve tabiat ötesi olarak yaptılar ve tabiat ötesini “ilk felsefe” ve “ilahi ilim” ve “ilahiyat” olarak isimlendirdiler. İlahiyat olarak isimlendirdikleri bu cehaletin konusu varlıktır. Yani var eden Yaratıcı ve ondan sonra gelen sebepler ve kuralları. Bu manada varlığı bahsederken “ilahiyatçılar” Aristo metafiziğine bağlı kalmışlardır. Bunun için de aslında iki kısmı da (fizik ve metafizik) aynı akli kalıplarla işlemişlerdir. Bunun neticesi olarak insanlar -ve akılcılığın hâkimiyetiyle Müslümanlar- duyusal ve duyu üzeri âlemi özünde sadece mantıksal, rasyonel akıl ile bilmeye başlamışlardır. Bunun için bu hadisin bu kısmında konu edilen mukadderatı tabiat ötesi, irrasyonel ve olağan üstü sayar olmuşlardır. Sadece ilahi vahyin lisanıyla ve Nebevi risaletin beyan etmiş olduğu kalıplarla anlaşılması mümkün olan varlığı ecnebî kalıplarla anlamaya çalıştıkları için varlığı anlayamaz ve dolayısıyla varlığın sebeplerinden de gerektiği gibi istifade edemez olmuşlardır. Yukarıda geçtiği gibi mukadderattan sebebe bağlı olanı vardır. Bunun bir kısmı zahiri sebepler ilişkisi dâhilinde cereyan eder. Mesela doymak için yemek yemenin sebep olması gibi. Allah (celle ve âlâ) bir insanın doymasını takdir etmiştir ve onun doyması için sebep olan yemeği de takdir etmiştir. Bir kısmı da Marifetullah’tan neşet eder ki insan Allah (celle ve âlâ)’yı ne kadar iyi tanırsa bu sebeplerden o kadar çok istifade edebilir. Bunun için öncelikle var edeni tanımak lazımdır. On ikinci asrın büyük âlimlerinden ve ariflerinden olan Şah Veliyyullah ed-Dehlevi (rahimehullah) şöyle der: Bil ki âlemin icat edilmesine ilişkin Allah-u Teâlâ’nın birbirine bağlı üç sıfatı vardır. Bunlardan biri ibda’dır. İbda’ bir şeyin şeyden olmaksızın (yoktan) icat edilmesidir. Bu durumda o şey, herhangi bir madde olmaksızın yokluktan çıkmış olur. Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem)’e işin başlangıcı hakkında sorulduğunda şöyle buyurmuştur: “Allah vardı ve O’ndan önce hiçbir şey yoktu.” İkincisi halk etmektir. Halk etmek bir şeyi bir şeyden icat etmektir. Âdem’in topraktan yaratılmış olması gibi. “Cinleri halis ateşten yarattı.” 12 Akıl ve nakil gösteriyor ki, Allah-u Teâlâ âlemi türler ve cinsler olarak yaratmıştır ve her tür ve cins için de özellikler kılmıştır. Mesela insan türünün özelliği konuşma kabiliyetine sahip olması, derisinin tüysüz, iki ayağı üzerinde düz durması ve kendisine konuşulan sözü anlar olmasıdır. At türünün özelliği, kişnemesi, derisinin tüylü olması, dört ayağı üzere durur olması ve kendisine konuşulan sözü anlamamasıdır. Zehrin özelliği ise, onu alan insana öldürücü olmasıdır. Zencefilin özelliği, harâret ve kuruluk, kâfurunki ise soğukluktur. Bütün madenler, bitkiler ve canlılar bunun misli kendilerine has özelliklere sahiptirler. Eşya için kılınan özellikler o eşyadan ayrılmaz. Sünnetullah bu şekilde cereyan etmektedir. Ve fertleri belirleyen özellikler ve ihtimalleri tayin eden hususlar o özelliklerle mahsus ol­maktadır. Hakeza türlerin ayırıcı özellikleri cinslerinin özelliklerine mahsustur. Mesela الجِسْمُ (cisim) veالنَامِيُّ (gelişen, büyüyen canlı) ve hayvan ve insan ve şu şahıs gibi birbiriyle ilişkilendirilen isimler umumda ve hususta manaları zahirde birbirine girmiş ve iç içe gibi görünürler. Ancak sonra akıl aralarındaki farkı idrak eder ve her özelliği o özelliğin kendisine ait olduğu şeye nispet eder. Üçüncüsü Mevâlîd âleminin (sebepler âleminin) tedbir edilmesidir. Bu, meydana gelen hâdiselerin (Allah’ın) hikmetinin gerektirdiği nizama uygun ve cömertliğinin gereği olan maslahata ulaştıracak şekilde yürütülmesidir. Mesela; buluttan yağmur indirmesi ve onunla yeryüzünün bitkilerini bitirmesi gibi. İnsanlar ve hayvanlar onları yerler. Böylece yağmur tayin edilmiş olan bir zamana kadar onların hayatları için bir sebep olur. Ve İbrahim (aleyhisselam)’ın ateşe atıldığı zaman Allah’ın onun diri kalması için ateşi serin ve selamet kılması gibi. Ve Eyyub (aleyhisselam)’ın hastalanmış ve bedenini hastalık kapladığı zaman Allah-u Teâlâ onun için şifasını içeren bir pınar çıkarmış olması gibi. Keza Allah-u Teâlâ yeryüzü sakinlerine baktığı ve orada yaşayan Arap olan ve olmayan herkese gazap ettiği ve bunun üzerine dilediğini karanlıklardan aydınlığa çıkarması için Nebisi (sallallahu aleyhi ve selem)’e onları uyarması ve onlara karşı cihad etmesi için vahiyde bulunmuş olması gibi.” 13 Tevellüt âleminde sebeplerin ve sonuçların meydana gelmesi için Allah (celle ve âlâ) âleme bazı güçler yerleştirmiştir. Bu güçlerden biri eşyadan ayrılmayan tabiatı ve özellikleri ve bu özelliklere terettüp eden tabii hükümlerdir. Mesela bıçağın kesme özelliğine sahip olması ve kullanıldığı takdirde eşyayı kesmesi gibi. Bu manada eşyanın esasi özellikleri o özelliklere terettüp eden bir neticeyi ilzam eder. Bunun için de insan mükelleftir. Zira bıçağın kullanıldığı takdirde kestiği zorunlu bir neticedir. Dolayısıyla insan bıçağı kullandığı takdirde neticesinden mükelleftir. Bu durumda sebeple netice arasındaki irtibatı kuran ve sonucu doğuran eşyanın tabiatına yerleştirilmiş olan özelliklerin tepkileşmesidir. Sebepler âleminin bu mahiyetini anlamak için içgüdüsel akıl yeterlidir. Ama eşyalar arası bir kısım lüzumi ilişkiler ve neticeleri vardır ki bunları akledebilmesi için insanın vahiyle akletmesi zorunludur. Aksi takdirde anlayamaz ve istifade edemez. Bu neticeleri oluşturan güçler şunlardır: Bir: İnsanın tevellüt âleminde eşyadan istifade etmesini düzenleyen İslam şeriatı. Şeriat umumen bütün hayrı ve faydayı beyan etmiştir ve ona ulaştıracak olan yolu da irşad etmiştir. Şeriatın men ettiğinde ya fayda yoktur ya zarar faydadan çoktur ya da netice itibariyle bir zarar vardır. Bunun için şeriat men etmiştir. Şeriatın emrettiği ise ya halis faydadır veya fayda zarardan daha çoktur veya netice itibariyle bir fayda vardır. Bunun için şeriat emretmiştir. Her haliyle şeriata itaat eden kul şeriatın irşad ettiği neticeye ulaşacaktır. Farkında olsun veya olmasın. Zira ilahi hüküm sebeple netice arasında zorunlu bir varlık ilişkisi va’z etmiştir. Bunun örnekleri Kur’an ve Sünnette çoktur. Sonra salih amelden ancak salih amel tevellüt eder ve seyyiattan ancak seyyiat tevellüt eder. Bunun için الجَزَاءُ مِنْ جِنْسِ العَمَل (Ceza amelin cinsindendir) sözü kurallaşmıştır. Yani şirkten âri ve Nebevi Sünnete mutabık olan amelin cezası (mükâfatı) ancak aynı cinsten, yani diğer bir salih ameldir. Dolayısıyla her salih amel diğer bir salih amele sebep olur. Bu aksi için de geçerlidir. Her bir masiyet diğer bir masiyete sebep olur. Üçüncüsü olarak şeriat zahiren görülemeyen ve hatta aslında eşyanın tabiatına aykırı olan sebep netice ilişkileri kurmuştur. Dolayısıyla şeriata itaat etmeyen kul asla şeriatın murad ettiği neticeye ulaşamayacaktır. Mesela şirkin ve fesadın yok olması ve tevhidin ikamesi için savaşmak sebep kılınmış olması gibi. Allah (celle ve âlâ) şöyle buyurmaktadır: وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ “Fitne kalmayıncaya ve din tamamen Allah’ın oluncaya kadar onlarla savaşın”  14 Gaye fitnenin ortadan kalkmasıdır ve bu gayenin tahakkuk etmesi için Allah (celle ve âlâ) sebebi belirlemiş ve emretmiştir. O sebep savaştır. Dikkat edin! Allah(celle ve âlâ) onlara karşı cihad edin buyurmamıştır. Zira cihad savaştan daha umumdur. Bilakis cihadın bir kısmı olan savaşı emretmiştir. Savaş haricinde başka bir sebep asla bu gayenin tahakkuk etmesini sağlamayacaktır. Bunun için savaşı terk edip veya ihmal edip sırf tebliğ ve davet çalışmasıyla yetinenler bilsin ki asla şirk ve isyanı yeryüzünden kaldıramayacaklardır. Zira gayenin tahakkuku için Şari’ nin elzem kıldığı sebebi (Savaşı) kullanmıyorlar. İki: Eşyanın henüz yeryüzünde var olmadan berzah âlemindeki hâli. Bu âleme tasavvuf dilinde misal âlemi denilir. Elbette tasavvufçular bu âlemi kendi batıl batini felsefeleriyle tavsif etmişlerdir ve Allah (celle ve âlâ)’nın Rasûlü Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’e inzal ettiği İslam dininin asıllarına muhalif batıl neticeler çıkarmışlardır. Lakin şer’i nasslar berzah gibi bir âlemin varlığına ve bu âlemin sebepler âleminde meydana gelen hâdiselerin üzerinde etkili olduğuna delildir. Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ “Onların arkalarında diriltilecekleri güne kadar bir berzah vardır.” 15 Berzah lügatte iki şeyin ortasında olup bu iki şeyi birbirinden ayıran hacizdir. Berzah âlemi dünya âlemiyle ahiret âlemi arasında olan ve iki âlemi birbirinden ayıran ve aynı zamanda iki âlemin iletişimini sağlayan âlemdir. Maddi varlık âleminde (dünyada) var olan manalar, fiiller ve eşyalar bu âlemde dünya âleminden farklı ama aynı üslup ile tecessüm eder. Böylece birbirinden farklı olan iki âlem (dünya âlemi ve ahiret âlemi) arasında iletişim mümkün olur. Mesela dünya canlıların yapısını oluşturan en küçük canlı birimler hücrelerdir. Çok küçük oldukları için ve çoğu renkli bir yapıya sahip olmadıkları için gözle görülmeleri insan için mümkün değildir. Ama her yerde varlar. İçimizde, dışımızda ve günlük hayatımızı sürdürdüğümüz her yerde. Mesela hücrelerin en basitlerinden birisi bakteridir. Bakteri de enerji üreten ve bunun için beden ısısına sahip olan canlı bir varlıktır. Her yerde varlar lakin biz onları göremiyoruz. Düşünün ki bakterilerin beden ısısını algılayabilen termal bir gözlük olsa o zaman gözlüğü kullandığın zaman bakterileri de görebilirdin. Gözlüğü kullanman veya kullanmamana göre aynı zaman ve aynı ortamda önündeki beliren suret değişik olacaktır. Gözlükle gerçeklerden daha çok göreceksin. Gözlüksüz daha az göreceksin. Berzah âlemiyle iletişim de bunun gibidir. Birçok hadiste Cibril (aleyhisselam)’ın Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’e gözüktüğü, onunla konuştuğu, ama diğer insanların onu göremedikleri ve duyamadıkları sabittir. 16 Veya iki kabir sahibinin kabirlerinde azap edildiğini Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) görebilirken yanındakiler görememişlerdir. Veya Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) namazda cennet ve cehennemi görmüştür ve cennetten bir salkım üzüm almak için elini uzatmıştır ve cehennem sıcağından dolayı geri çekilmiştir. O anda Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve selem) cennetin veya cehennemin önünde veya içinde namaz kılmadığı açıktır. Lakin ahiret âlemini kendisine yakınlaştırmış olan bir ara âleminde bulunmuştur. Allah-u A’lem. 17 Veya kabrin ya cennet bahçelerinden bir bahçe ya cehennem çukurlarından bir çukur olduğu, ya yetmişe yetmiş zira genişletildiği ya da ölünün kaburgalarını birbirine geçirecek şekilde daraltıldığı, kabre konulan kişiye sorgu meleklerinin geldiği ve ona sual sordukları, kişinin amelinin şekle girdiği, meleklerin can çekişen insana geldiği ve ruhu ya güzel kokulu elbise veya pis kokulu çuval içerisinde semaya taşıdıkları sonra kabre iade ettikleri, meleklerin kabirde bulunan ölüye demirden tokmaklarla vurdukları ve bunun sonucunda onun doğu ile batı arasında bulunan her şeyin işiteceği bir çığlık atması sahih hadislerle sabittir. Lakin insanlar bunların hiçbirini müşahede edemiyorlar.  18 Veya Kıyamet gününde dünyanın ak saçlı, çirkin suratlı bir koca karı olarak getirildiği, el-Bakara ve Âl-i İmran Sûreleri iki bulut ya da iki gölge veya saf tutmuş iki bölük kuş gibi gelip okuyucularını savunacakları, namaz, oruç ve diğer ibadetlerin getirilip şahitlik ettikleri hadislerde haber verilmiştir. 19 Veya Allah (celle ve âlâ) mahlûkatı yarattıktan sonra rahimin ayağa kalkıp “Bu ihmal edilmekten Sana sığınanın makamıdır” 20 demiş olması veya iyiliğin ve kötülüğün Kıyamet gününde dikilecekleri ve iyiliğin sahiplerini müjdeleyeceğini ve kötülüğün “Benden geri durun! Benden geri durun!” 21 demesi gibi. Bu manada birçok sahih hadis vardır. Elbette bu vuzuhta (açıklıkta) ve yoğunlukta ahiret âlemiyle bir iletişim sadece Enbiyaya mahsustur. Zira Enbiya ahiret âleminden aktarımlarında tamamen Allah (celle ve âlâ)’nın himayesi altında ve masumdur. Bunun için sadece Enbiyanın ve Enbiyanın sonuncusunun gelmesiyle artık sadece Muhammed (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem)’in aktarımları delil ve hüccettir. Onun haricinde hiçbir beşerin sözü delil ve hüccet değildir. Lakin çok daha düşük ve zayıf bir surette sıradan insanın da berzah âlemiyle iletişimi mümkündür. Mesela bu iletişimin en yaygın ve herkes tarafından müşahede edilen yolu rüyadır. Üç: Melekler. Dünya âleminde sebep-netice (tevellüt) ilişkileri üzerinde etkili güçlerden biri de meleklerdir. Meleklerin bu konumu nasslarla sabittir. Allah (subhanehu ve teâlâ) şöyle buyuruyor: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ رَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ وَقِهِمُ السَّيِّئَاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئَاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ “Arşı taşıyanlar ve onun etrafındakiler, Rabblerini hamd ile tesbih ederler. O’na iman ederler. Mü’minler için de mağfiret dilerler. “Ey Rabbimiz! Rahmetin ve ilmin her şeyi kuşatmıştır. O, tevbe edip Senin yoluna uyanları bağışla, onları cehennem azabından koru. Ey Rabbimiz! Hem onları, hem onların babalarından, zevcelerinden ve zürriyetlerinden salih olanları kendilerine va’d buyurduğun Adn cennetlerine koy. Şüphesiz el-Aziz ve el-Hakîm Sensin. Onları fenalıklardan koru. Sen her kimi fenalıklardan korursan, o günde muhakkak ona rahmet etmiş olursun. İşte asıl büyük kurtuluş da budur.” 22 İmam Müslim (rahimehullah)’ın Ebu Hureyre (radiyallahu anhu)’dan tahriç ettiği hadiste Rasûlullah (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem) şöyle buyuruyor: “Şüphesiz ki Allah, bir kulu sevdiği zaman Cibril’i çağırır ve “Ben falanı seviyorum. Onu sen de sev!” buyurur ve Cibril de onu sever. Sonra semada seslenerek “Muhakkak ki Allah falanı seviyor. Onu siz de sevin!” der. Artık onu sema ehli de severler. Sonra onun için yeryüzüne kabul konur (da makbul kişilerden olur). Allah bir kula da buğz ettiği zaman Cibril’i çağırarak “Ben falana buğzediyorum. Ona sen de buğzet!” buyurur. Ve Cibril ona buğzeder. Sonra sema ehli arasında: “Allah falana buğzediyor. Ona siz de buğzedin!” diye seslenir. Onlar da kendisine buğzederler. Sonra o kul için yeryüzüne buğz konulur.” Buna benzer çok hadiste meleklerin salih kullar için dua, istiğfar etmeleri ve onlara hayrı ilham etmeleri ve fasık kullara beddua ve lanet etmeleri sabittir. Şah Veliyyullah ed-Dehlevi (rahimehullah) şöyle der: “Bil ki pek çok şer’i nasstan şu sonuç çıkmaktadır ki Allah-u Teâlâ’nın öyle kulları vardır ki, bunlar meleklerin üstünleri ve yüce huzura yakın olanlardır. Bunlar kendisini ıslah eden, nefsini tekzip eden ve insanların ıslahı için çalışan kimseler için hep dua ederler. Onların bu duaları, bu kişilerin üzerlerine bereketlerin inmesine sebep olur. Bunlar diğer taraftan Allah’a isyan edenlere ve yeryüzünü ifsat edenlere lanet ederler. Bu lanetleri, o kişilerin içinde hasret ve nedametin doğmasına sebep olur. Yine onların lanetleri dünya sakinlerinin kalplerinde o kötü insanlara buğz etmelerine, onlara dünyada yaşarken veya ölürken kötü davranmaları ilham olunur. Bu melekler Allah ile kulları arasında elçidirler. İnsanların kalbine hayırlı olan şeyleri ilham ederler. Yani onlarda hayırlı şeylere dair düşüncelerin var olmasına bir çeşit yolla sebep olurlar. Bunların Allah’ın dilediği keyfiyette ve dilediği yerde toplantıları olur. Bu toplantılar “Refîku’l-Ala” ve “Nediyyu’l-Ala” ve “Meleu’l- Ala” isimleriyle tabir edilir. Seçkin insanların ruhları, bunların arasına girer ve onlara katılır. Nitekim Allah-u Teâlâ şöyle buyurmuştur: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي “Ey huzur ve sükûna kavuşmuş olan nefis! Razı olmuş ve rızaya ermiş olarak Rabbine dön. Kullarım arasına katıl ve cennetime gir!” 23 24 Bundan sonra, Allah (celle ve âlâ)’nın varlığa yerleştirmiş olduğu muhtelif özelliklerin ve bu özellikleri tahrik eden güçlerin umumda ve hususta en sahih ve selim neticeyi doğurmaları için Allah (celle ve âlâ) her şeyi kuşatmış ilmi ve kudretiyle, kullarına karşı rahmeti, lütfu ve keremiyle bu güçleri dört üslup ile tasarruf eder. Bir: Kabzetmesi (tutması). Mesela Deccal’ın mü’min kulu ikinci kez öldürmek istediğinde öldürememesi gibi. Hâlbuki ilk kez öldürmesine imkân sağlayan sebepler ikinci kez için de aynı ve mevcuttur. Buna rağmen Deccal mü’min kulu öldürmekten acizdir. Zira Allah (celle ve âlâ) bu neticeyi doğuracak sebepleri ve güçleri kabzetmiştir. İki: Bastetmesi (açması). Mesela Eyyub (aleyhissalatu vesselam)’ın ayağını yere vurmasıyla yerden onun hastalığına şifa olacak olan bir pınarın çıkması gibi. Hâlbuki ayağı yere vurma eyleminin tabiatında yerden pınar çıkarma özelliği yoktur. Lakin Allah (celle ve âlâ) onun için dilediği bir hayrın meydana gelmesi için o eylemin gücünü bastetmiştir (açmıştır). Üç: İhâle etmesi (çevirmesi). Mesela Allah (celle ve âlâ)’nın aslında sıcak ve yakıcı özelliğe sahip olan ateşi İbrahim (aleyhissalatu vesellem) için serinlik ve selamete ihâle etmesi (çevirmesi) gibi. Dört: İlham etmesi. Mesela Allah (celle ve âlâ)’nın Nebilerine vahyetmesi veya kullarından dilediğine ilham etmesi gibi. Bu şekilde Allah (celle ve âlâ) sebeplerin ve sebepleri tahrik eden güçlerin doğuracağı neticelerin üzerinde haber ile tasarruf eder. Hülasa: (جَعَلَ لَهُ إلَيْهَا حَاجَةً (أوْ قَال) بِهَا حَاجَةً)(Onun için oraya bir hacet var eder (veya)ona orada bir hacet var eder) sözünün manası yukarıda çok kısa ve basit izah etmeye çalıştığım makamlar dahilinde tahakkuk eder. Dünya âlemindeki bütün varlık ve cereyan eden tüm hâdiseler bu ince sebepler ilişkileri dâhilinde kâmil ilim ve hikmet sahibi olan Allah (celle ve âlâ) tarafından tedbir edilir. Her mahlûk bir şekilde diğer mahlûkatla ilişki içindedir. Ancak insanların çoğu bunu bilmezler. Kâinatta tayin edilmiş zorunlu sebep-netice ilişkilerini görebilenler Allah (celle ve âlâ)’nın bahşettiği nurla varlığa nazar ederler. Ama bu ilişkileri göremeyenler dünyada kördürler. Ne kendi maslahatlarını koruyabilirler ne de başkalarının. Bunun için dünyada kör oldukları gibi ahirette de kör olacaklardır. “Kim de zikrimden yüz çevirirse gerçekten onun için dar bir geçim vardır ve onu Kıyamet günü kör olarak haşrederiz. Der ki: “Rabbim beni niye kör haşrettin? Hâlbuki ben görüyordum.” Buyurur ki: “Böyledir! Çünkü sana ayetlerimiz geldiğinde onları unuttun. Bugün de sen böylece unutulacaksın.” 25 Kâmil ve her gücün üzerinde mutlak güç sahibi olan Allah (celle ve âlâ) böylece kulunu kaderine doğru hidayet eder. Kul âdete kaderine yetişebilmek için peşinden koşar. Sebepleri ve sebeplerin ilişkili olduğu neticeleri var eden Allah (subhanehu ve teâlâ) dır. Lakin fiilin kararını veren, tercih eden kuldur. Verdiği karara göre sebepler ve sebeplere bağlı olan neticeler var olur. Böylece kul; karardan karara kaderine doğru koşar. Ey kalpleri dilediği gibi çeviren Allah’ım! Kalbimize iman ve itaat üzere sebat ver! Ey âlemlerin Rabbi olan Allah’ım! Senden güzel son istiyoruz. Âmin. Allah’a Hamd, Rasûlü Muhammed’e Salât ve Selam Olsun. 1- er-Ra’d Sûresi 16 2- es-Saffat Sûresi 96 3- el-En’am Sûresi 148 4- el-Â’raf Sûresi 12-18 5- el-Â’raf Sûresi 23 6- el-Bakara Sûresi 37 7- el-Hadid Sûresi 22 8- et-Teğabun Sûresi 11 9- Muhammed Sûresi 7 10- İbrahim Sûresi 27 11- el-Haşr Sûresi 18-19  12- er-Rahmân 15   13- Huccetu’l- Allahi’l-Bâliğa, 1/41,42. Dâru’l-Cîl, birinci baskı h.1426 14- El-Enfal 39 15- El-Mü’minun 100 16- Ahmed; Taberani; Buhari; Müslim 17- Buhari: 3.c.1300.s; İbn-i Mace: 1.C.347.n; Müslim: 1.c.292.n  18- Nesâî, Cenaiz 114; Buhari, Cenaiz 86,89 19- Müslim, Müsâfirîn, 252; Kenzu'l-ummâl, 3/8579 20- Buhari, Tefsir, Sûre 47, Tevhid, 35; Müslim, Birr, 21- Buhari, Tefsir, Sûre 47, Tevhid, 35; Müslim, Birr, 16 22- El-Mü’min 7-9 23- El-Fecr 27-30 24- Huccetullallahi’l-Bâliğa, 1/47,48. Dâru’l-Cîl, birinci baskı h.1426 25- Tâ-hâ 124-126  Tarık Ebu Abdullah